مواد ڏانھن هلو

مهرڳڙھه

بيھڪ: 29°23′N 67°37′E / 29.383°N 67.617°E / 29.383; 67.617
کليل ڄاڻ چيڪلي، وڪيپيڊيا مان
(مهر ڳڙهه کان چوريل)
مهر ڳڙهه

مهر ڳڙهه، بلوچستان ۾ کنڊر
جڳھہ بلوچستان، پاڪستان
خطو ڏکڻ ايشيا
مقانيت 29°23′N 67°37′E / 29.383°N 67.617°E / 29.383; 67.617
تاريخ
بنياد پيو 7000 ق.م.
خالي ٿيو 2600 ق.م.
دور جديد پٿر جو دور (Neolithic)
جڳھہ بابت
کوٽائي جي تاريخ 1974ع کان 1986ع ۽
1997ع کان 2000ع تائين
کوٽائي ڪندڙ ماھر • زان فرانسوا جاريج
  • ڪيٿرائن جاريج
(آثار قديمه جا ماهر)
بعد ۾:

سنڌو ماٿري جي تهذيب

شروعاتي هڙپائي دور

مهر ڳڙهه (Mehrgarh؛ تاريخ: 7000 ق.م. کان 2500 ق.م) پاڪستان جي صوبي، بلوچستان ۾ "جديد پٿر جي دور" جي قديم آثار جو هڪ اهم هنڌ آهي. هي بلوچستان، پاڪستان ۾ ڪڇي جي ميدان تي واقع آهي.[1] اهو بولان جي ويجهو، سنڌو درياهه جي اولهه ۾ ۽ اڄوڪي پاڪستان جي شهرن ڪوئيٽا، قلات ۽ سبي جي وچ ۾ آهي.

اهو ماڳ سال 1974ع ۾ فرانسيسي آرڪيالاجيڪل مشن پاران دريافت ڪيو ويو جنهن جي اڳواڻي فرانسيسي آرڪيالاجسٽ، جين فرانڪوئس جيريج ۽ ڪيٿرين جيريج ڪئي. [2] مهر ڳڙهه ۾ 1974ع کان 1986ع تائين[3] ۽ وري 1997ع کان 2000ع تائين لڳاتار کوٽائي ڪئي وئي.[4] آثار قديمه جو مواد ڇهن دڙن ۾ مليو ۽ ماڳ مان اٽڪل 32,000 نمونا گڏ ڪيا ويا آهن. مهرڳڙهه ۾ سڀ کان پهرين آبادي، 495 ايڪڙ (2.00 اسڪوائر ڪلوميٽر)، ان جي اتر اوڀر ڪنڊ ۾، هڪ ننڍڙو ڳوٺ هو، جيڪو 7000 ق.م ۽ 5500 ق.م جي وچ ۾ هو. ڄاڻايل تاريخ مطابق هي ڏکڻ ايشيا جو پهريون علائقو آهي جتي ڪڻڪ پهرين پوک ڪئي وئي ۽ جانور ۽ ٻلي پاليا ويا.

مهرڳڙهه جا آثار

تاريخ

[سنواريو]
پڻ ڏسو: جديد پٿر جي دور وارو انقلاب, زرخيز چنڊ, ۽ دراوڙ قوم#اصل

مهرڳڙهه ڏکڻ ايشيا جي قديم ترين ماڳن مان هڪ آهي، جيڪا زراعت ۽ رڍ پالڻ جا ثبوت ڏيکاري ٿو،.[5] اهو ويجھو اوڀر جي نوآبادياتي ثقافت کان متاثر هو،[6] جنهن ۾ "گهريل ڪڻڪ جي قسمن، پوکيءَ جي شروعاتي مرحلن، مٽيءَ جا سامان، ٻيا آثار قديمه جا آثار، ڪجهه گهريلو ٻوٽا ۽ پالتو رڍ جانور" جي وچ ۾ هڪجهڙائي هئي.[7] آسڪو پارپولا جي مطابق، ثقافت سنڌو ماٿري ۾ لڏي وئي ۽ ڪانسي جي دور جي سنڌو ماٿري جي تهذيب بڻجي وئي.[8]

جين فرانڪوئس جيريج (Jean-Francois Jarrige) مهرڳڙهه جي هڪ آزاد اصل لاءِ دليل ڏئي ٿو. جيريج نوٽ ڪري ٿو؛ 

"اها مفروضو ته زراعت جي معيشت مڪمل طور تي ويجهي-اوڀر کان ڏکڻ ايشيا تائين متعارف ڪرائي وئي هئي[9]۽ مشرقي ميسوپوٽيميا ۽ الهندي سنڌو ماٿري جي نوآبادياتي ماڳن جي وچ ۾ هڪجهڙائي، جيڪي انهن ماڳن جي وچ ۾ "ثقافتي تسلسل" جو ثبوت آهن."

بهرحال، مهرڳڙهه جي اصليت کي نظر ۾ رکندي، جيريج ان نتيجي تي پهتو آهي ته مهرڳڙهه جو هڪ اڳوڻو مقامي پس منظر آهي ۽ اهو ويجھي اوڀر جي نوآبادياتي ثقافت جو "پٺو پاڻي" نه آهي.[10]

مهرڳڙهه جو ماڳ

لوڪاڪس ۽ هيمفل مهرڳڙهه جي شروعاتي مقامي ترقي، يعني ثقافتي ترقي ۾ تسلسل پر آبادي ۾ تبديلي جو نظريو ڏئين ٿا.[11] لوڪاڪس ۽ هيمفل جي مطابق، جڏهن ته مهرڳڙهه جي نوآباديات ۽ ٽامي جي دور جي ثقافتن جي وچ ۾ مضبوط تسلسل موجود آهي، ڏندن جي ثبوتن مان اهو ظاهر ٿئي ٿو ته ٽامي دور واري آبادي مهرڳڙهه جي نوآبادياتي آبادي مان نه هئي، [12] جيڪا "نسل جي وهڪري جي وچولي سطح" جي صلاح ڪري ٿي. [12] هنن لکيو آهي ته؛

"مهرڳڙهه جي نوآبادياتي رهاڪن جو سڌي سنئين نسل، مهر ڳڙهه جي ڏکڻ ۾، ٽامي جي دور واري مهرڳڙهه جي ڀيٽ ۾، مهرڳڙهه جي ڏکڻ ۽ اوڀر ۾، پاڪستان جي اتر اولهه هندستان ۾ ۽ دکن جي پليٽ جي الهندي ڪنارن تائين "انام گائون" ۾ ملن ٿا."[12]

گئليگو روميرو (2011ع) ٻڌائي ٿو ته هندستان ۾ ليڪٽوز رواداري تي سندن تحقيق مان معلوم ٿئي ٿو ته "ريخ ايٽ ال (2009ع) پاران سڃاڻپ ڪيل اولهه يوريشيائي جينياتي تعاون بنيادي طور تي پاڪستان، ايران ۽ وچ اوڀر مان نسل جي وهڪري کي ظاهر ڪري ٿو."[13] گئليگو روميرو نوٽ ڪري ٿو ته هندستاني جيڪي ليڪٽوز برداشت ڪندڙ آهن هن برداشت جي حوالي سان هڪ جينياتي نموني ڏيکاري ٿو جيڪا "عام يورپي ميوٽيشن جي خاصيت" آهي.[14] روميرو جي مطابق، هن مان اهو معلوم ٿئي ٿو ته "سڀ کان وڌيڪ عام ليڪٽوز برداشت ميوٽيشن 10,000 سال کان به گهٽ اڳ وچ اوڀر مان ٻه طرفي لڏپلاڻ ڪئي. جڏهن ته ميوٽيشن سڄي يورپ ۾ پکڙيل هئي، هڪ ٻئي محقق ضرور هندستان ڏانهن اوڀر طرف ميوٽيشن کي آندو هوندو. فارس جي نار جي سامونڊي ڪناري سان سفر ڪندي، جتي ساڳئي ميوٽيشن جا ٻيا پاٽ مليا آهن."[15] اهي وڌيڪ نوٽ ڪن ٿا ته "ڏکڻ ايشيا ۾ ڍورن جي رڍن جو ابتدائي ثبوت مهر ڳڙهه جي سنڌو درياهه جي ماٿري مان ملي ٿو ۽ ان جي تاريخ 7,000 سال اڳ جي آهي."[13]

مختلف دور

[سنواريو]

آثار قديمه جا ماهر ماڳ تي قبضي کي اٺن دورن ۾ ورهائيندا آهن.

مهرڳڙهه جو پهريون دور (7000-5500 ق.م.)

[سنواريو]

مهرڳڙهه جو پهريون دور (7000 ق.م کان اڳ کان 5500 ق.م. تائين) جديد پٿر جو ۽ بغير مٽي جي برتن جي استعمال وارو (Aceramic) هو. علائقي ۾ ابتدائي پوکيءَ کي نيم خانه بدوش ماڻهن ٻوٽن جهڙوڪ ڪڻڪ ۽ جَوَ ۽ جانورن جهڙوڪ رڍن، ٻڪرين ۽ ڍورن کي استعمال ڪندي ترقي ڪئي. هيءَ بستي مٽيءَ جي پٿرن سان ٺهيل عمارتن سان قائم ڪئي وئي هئي ۽ انهن مان اڪثر چار اندروني ذيلي تقسيم هيون. ڪيتريون ئي تدفين مليون آهن، جن مان گھڻا وسيع سامان جهڙوڪ ٽوڪريون، پٿر ۽ هڏي جا اوزار، موتي، چوڙيون، لٽڪا، ۽ ڪڏهن ڪڏهن جانورن جي قربانين سان گڏ، وڌيڪ سامان سان گڏ مردن جي دفن سان گڏ بچيل آهن. سمنڊ جا خول، چونا پٿر، فيروزا، ليپيس لازولي ۽ سينڊ پٿر مليا آهن، جن ۾ عورتن ۽ جانورن جا سادا مجسما به مليا آهن. پري سامونڊي ڪنارن کان سيشيل ۽ لاپيس لازولي پري پري کان اڄوڪي بدخشان، انهن علائقن سان سٺو رابطو ڏيکاري ٿو. ھڪڙي دفن ۾ ھڪڙو پٿر جو ڪوھاڙو دريافت ڪيو ويو ۽ ڪيترائي ٻيا مٿاڇري مان حاصل ڪيا ويا آهن. اهي پٿر جا ڪوھاڙا ڏکڻ ايشيا ۾ هڪ سطحي حوالي سان اچڻ وارا سڀ کان پهريان آهن.

دور پهريون، ٻيون ۽ ٽيون کي "ڪلي گل محمد" جي نالي سان هڪ ٻئي ماڳ سان همعصر سمجهيو وڃي ٿو.[16] هن علائقي ۾ اسئرامڪ نيوليٿڪ مرحلو اصل ۾ "ڪلي گل محمد مرحلو" سڏيو ويندو هو. جڏهن ته ڪلي گل محمد ماڳ پاڻ شايد 5500 ق.م. ۾ شروعات ڪئي. بعد ۾ دريافتون، تاريخ جي حد 7000-5000 ق.م. تائين وڌائڻ جي اجازت ڏني ته جي هن اسئرامڪ نيوليٿڪ مرحلي لاءِ وضاحت ڪئي وڃي. [17]

سال 2001ع ۾، آثار قديمه جي ماهرن مهرڳڙهه مان نون ماڻهن جي باقيات جو مطالعو ڪيو ۽ دريافت ڪيو ته هن تهذيب جا ماڻهو پروٽو ڊينٽسٽري ڄاڻندا هئا. اپريل 2006ع ۾، سائنسي جرنل، "نيچر" ۾ اهو اعلان ڪيو ويو ته سڀ کان پراڻو (۽ پهريون ابتدائي نيوليٿڪ) هڪ جيئري شخص (vivo) ۾ انساني ڏندن جي سوراخ ڪرڻ جو ثبوت مهرڳڙهه ۾ مليو آهي. ليکڪن جي مطابق، انهن جي دريافتن ان علائقي جي ابتدائي زراعت جي ثقافتن ۾ پروٽو دندان سازي جي روايت ڏانهن اشارو ڪيو. "هتي اسان بيان ڪريون ٿا ته پاڪستان ۾ هڪ جديد پٿر جي دور جي کنڊرن مان، جيڪي 7,500 کان 9,000 سال اڳ جي تاريخن ۾ آهن، 11 ڊرل ٿيل ڏندن جي تاجن مان 9 بالغن مان دريافت ڪيا ويا آهن. اهي دريافتون ابتدائي فارمنگ ڪلچر ۾ هڪ قسم جي پروٽو ڊينٽسٽري جي ڊگهي روايت جو ثبوت ڏين ٿيون."[18]

مهرڳڙهه جو دور ٻيون (5500-4800 ق.م) ۽ ٽيون (4800-3500 ق.م)

[سنواريو]

مهرڳڙهه جو بيون دور (5500-4800 ق.م.) ۽ مهرڳڙهه جو ٽيون دور (4800-3500 ق.م.) برتن جديد پٿر جي دور ۽ بعد ۾ ٽامي جي دور جا هئا، جنهن ۾ مٽيءَ جا برتن استعمال ڪيا ويا. دور بيئن جو ماڳ ايم آر-4 (MR4) تي آهي ۽ ٽيئن دور جو ماڳ ايم آر-2 (MR2) تي آهي.[19] پيداوار جي سرگرمي جا تمام گهڻا ثبوت مليا آهن ۽ وڌيڪ جديد ٽيڪنالاجي استعمال ڪي وئي آهي. چمڪدار فينس موتي پيدا ڪيا ويا ۽ ٽيراڪوٽا مجسما وڌيڪ تفصيلي ٿي ويا. عورتن جي مجسمن کي رنگن سان سينگاريو ويو هو ۽ مختلف قسم جا وار ۽ زيور هئا. ٻن ريشيدار دفن ٿيل ڪفن به دور بيئن ۾ مليا هئا جن جي جسم تي ڳاڙهي "اوڪري" ڍڪيل هئي. دفنائڻ جي سامان جو تعداد وقت سان گڏ گهٽجي ويو ۽ زيورن تائين محدود ٿي ويو ۽ عورتن جي دفن سان گڏ وڌيڪ سامان رهجي ويو. پهرين بٽڻ واري مهر ٽيراڪوٽا ۽ هڏن مان ٺاهيا ويا هئا ۽ جاميٽري جي ڊيزائن وارا هئا. ٽيڪنالاجيءَ ۾ پٿر ۽ ٽامي جون ڊرلون، اپ ڊيرافٽ ڀُٽي، وڏي کڏن جا ڀُٽ ۽ ٽامو پگھلائڻ وارا ڪروسيبل شامل هئا. بيئن دور ۾ ڊگهي مفاصلي جي واپار جا وڌيڪ ثبوت موجود آهن: ان جو اهم اشارو، هڪ ڀيرو ٻيهر بدخشان مان، "لاپيس لازولي" جي ڪيترن ئي موتي جي دريافت آهي. مهر ڳڙهه جو دور ٻيون ۽ ٽيون ڏکڻ ايشيا جي الهندي ڪنارن تي سرحدن جي آباد آبادي جي توسيع سان همعصر آهن، جن ۾ راڻا غنڊائي، شيري خان تراڪئي، سرائي ڪالا، جليل پور ۽ غليگئي جون آباديون شامل آهن.[20]

دور ٽيون کي گهڻو ڳولهيو نه ويو آهي، پر اهو معلوم ٿيو ته ٽوگاؤ مرحلو (4000-3500 ق.م.) هن سطح جو حصو هو، جيڪو ايم آر-2 (MR.2)، ايم آر-4 (MR.4)، ايم آر-5 (MR.5) ۽ ايم آر-6 (MR.6) علائقن ۾، پکڙيل کنڊرن، دفن ٿيل ۽ ڊمپنگ گرائونڊ، تقريباً 100 هيڪٽرن تي مشتمل هو. پر آرڪيالاجسٽ جين فرانڪوئس جيريج ان نتيجي تي پهتو ته؛

"اهڙي وسيع توسيع هاڻوڪي قبضي جي ڪري نه هئي، بلڪه ڪيترن ئي صدين جي عرصي ۾ ڪيترن ئي ڳوٺن يا آبادي جي ڪلستر جي وقت ۾ تبديلي ۽ جزوي بالادستي جي ڪري هئي."[21]

ٽوگاو مرحلو

[سنواريو]

مهر ڳڙهه ٽيئن جي شروعات ۾، ٽوگاو مٽي جا برتن (Togau ceramics) ماڳ تي ظاهر ٿيا. ٽوگاو جي پهرين تعريف سال 1948ع ۾ ٻيٽرائس ڊي ڪارڊي ڪئي هئي. ٽوگاو بلوچستان ۾ قلات کان 12 ڪلوميٽر اتر اولهه ۾، سراوان جي ڇاپر وادي ۾ هڪ وڏو دڙو آهي. هن قسم جا برتن بلوچستان ۽ اڀرندي افغانستان ۾، منڊيگاڪ، شيري خان تراڪئي ۽ پيرانو غنڊائي جي ماڳن تي وڏي تعداد ۾ ملن ٿا. پو شيل (Possehl) جي مطابق اها تاريخ تائين 84 ماڳن تي تصديق ڪئي وئي آهي. جڏهن ته "انجيرا" ٽوگاو جي ڀرسان هڪ معاصر قديم ماڳ آهي.[22]

ٽوگاو جا مٽي جا برتن جاميٽري ڊيزائن سان سينگاريا ويا آهن ۽ اڳ ۾ ئي هڪ ڪنڀار جي ڦيٿي سان ٺهيل هئا.

مهر ڳڙهه جو دور ٽيون، چوٿين صدي قبل مسيح جي ٻئي اڌ دوران، اهم نئين ترقيءَ سان منسوب آهي. ڪوئيٽا جي وادي، سوراب واري علائقي، ڪڇي ميدان ۽ ٻين علائقن ۾ آبادين جي تعداد ۾ وڏو اضافو ٿيو آهي. ڪلي غلام محمد (II ۽ III) مٽيءَ جو ٿانءُ توگاو ٿان (Togau Ware) جهڙو آهي. [23]

مهرڳڙهه جو دور چوٿون، پنجون ۽ ڇئون (3500-3000 ق.م)

[سنواريو]

دور چوٿون (3500-3250 ق.م.) هو، دور پنجون (3250-3000 ق.م.) ۽ دور ڇئون (3000 ق.م.) جي لڳ ڀڳ هو.[24] ماڳ جنهن ۾ دور چوٿون کان ستون شامل آهن، ايم آر-1 (MR1) طور نامزد ڪيو ويو آهي.[25]

مهرڳڙهه جو دور ستون (2600-2000 ق.م.)

[سنواريو]

2600 ق.م. ۽ 2000 ق.م. جي وچ ۾، لڳي ٿو ته شهر پنج ميل پري وڏي قلعي واري شهر، نوشهرو جي حق ۾ گهڻو ڪري ڇڏي ويو، جڏهن سنڌو ماٿري جي تهذيب ترقي جي وچين مرحلن ۾ هئي. مورخ، مائيڪل ووڊ جو چوڻ آهي ته هي واقعو 2500 ق.م. ۾ ٿيو.[26]

آرڪيالاجسٽ، ماسيمو ودالي مهرڳڙهه جي هڪ ڍانچي مان مليل نيم ڪالمن جو هڪ سلسلو سمجهي ٿو، جنهن جي تاريخ 2500 ق.م. ڌاري فرانس جي مشن طرفان ملي ٿي، جيڪي شهر سُوخته جي دور چوٿين ۾ مليل نيم ڪالمن سان بلڪل ملندڙ جلندڙ آهن.[27]

مهرڳڙهه جو دور اٺون

[سنواريو]

آخري دفعي مهر ڳڙهه کان 8 ڪلوميٽر پري صابري قبرستان ۾ ملي ٿو.[28]

طرز زندگي ۽ ٽيڪنالاجي

[سنواريو]

مهر ڳڙهه جا ابتدائي رهواسي مٽيءَ جي سرن جي گهرن ۾ رهندا هئا، پنهنجو اناج اناج گهر ۾ جمع ڪندا هئا، مقامي ٽامي جي مٽيءَ سان ٺهيل اوزار ٺاهيندا هئا ۽ پنهنجي وڏي ٽوڪريءَ جي ڪنٽينرن کي بٽومين سان قطار ڪندا هئا. هنن ڇهن قطارن واري جَوَ، ايڪورن ۽ ايمر ڪڻڪ، جوجوب ۽ کجور پوکيا ۽ رڍون، ٻڪريون ۽ ڍور پاڙيا. بعد واري دور جي رهاڪن (5500 ق.م. کان 2600 ق.م.) دستڪاريءَ ۾ تمام گهڻي ڪوشش ڪئي، جنهن ۾ چقمقي ڪپڻ، ٽنگڻ، مالا جي پيداوار ۽ ڌاتوءَ جو ڪم شامل آهن. مهرڳڙهه شايد ڏکڻ ايشيا ۾ زراعت جو قديم ترين مرڪز آهي. گم ٿيل موم جي ٽيڪنڪ جو سڀ کان پراڻو مثال 6,000 سال پراڻي وهيل جي شڪل واري ٽامي جي تعويذ مان ملي ٿو جيڪو مهرڳڙهه ۾ مليو آهي. تعويذ بي ترتيب ٽامي مان ٺاهيو ويو، هڪ غير معمولي جدت جنهن کي بعد ۾ ڇڏي ڏنو ويو.

آثار

[سنواريو]

نوادرات

[سنواريو]
بيٺل "ماء ديوي"، 3000-2500 ق.م. مهرڳڙهه.[29]

انساني مجسما

[سنواريو]

ڏکڻ ايشيا ۾ سڀ کان پراڻا سيرامڪ مجسما پڻ مهرڳڙهه مان مليا آهن. اهي آباديءَ جي سڀني مرحلن ۾ ملڻ ٿا ۽ مٽي جي برتن جي ظاهر ٿيڻ کان اڳ به موجود هئا. قديم ترين مجسما بلڪل سادا آهن ۽ پيچيده خاصيتون نه ڏيکاريندا آهن. بهرحال، اهي وقت سان گڏ نفاست ۾ وڌندا آهن ۽ 4000 ق.م. کان ان دور تائين جا سڀ مجسما عورتن جا هئا. نر مجسما صرف ستين دور کان ظاهر ٿيندا آهن ۽ آهستي آهستي وڌيڪ گهڻا ٿي ويندا آهن. عورتن جا ڪيترائي مجسما ھٿن ۾ ٻار کي کڻي رکيا آهن ۽ انهن جي هڪ "ماء ديوي" جي تصويرن جي طور تي تشريح ڪئي وئي آهي. بهرحال، انهن مجسمن کي مڪمل طور تي "ماءُ جي ديوي" سان سڃاڻڻ ۾ ڪجهه مشڪلاتن جي ڪري، ڪجهه اسڪالر اصطلاح، "ممڪن ثقافتي اهميت سان عورتن جا مجسما"، استعمال ڪرڻ کي ترجيح ڏني آهي.[30][31][32]

مٽي جا برتن

[سنواريو]
مهرڳڙهه جا مٽيءَ جا پينٽ ٿيل برتن، 3000-2500 ق.م.[33]

مٽيءَ سان بڻايل شين جو ثبوت ٻين دور کان شروع ٿئي ٿو. ٽئين دور ۾، ڳولها تمام گهڻا ٿي ويا جيئن ڪنڀار جي ڦيٿي کي متعارف ڪرايو ويو ۽ اهي وڌيڪ پيچيده ڊيزائن ۽ جانورن جي نقش کي پڻ ڏيکارن ٿا.[34] زناني مجسمن جو خصوصيتون چوٿين دور ۾ شروع ٿينديون آهن ۽ ڳولها وڌيڪ پيچيده ڊيزائن ۽ نفاست ڏيکاريندا آهن. پيپل جي پتي جي ڊيزائن کي چوٿين دور کان سجاڳي ۾ استعمال ڪيو ويو آهي. [35] ڪجهه نفيس ٻاهه تي پچائڻ جي ٽيڪنڪ استعمال ڪئي وئي ڇهين ۽ ستين دور کان ۽ دڙي ايم آر-1 (MR1) تي هڪ علائقو مٽي جي برتن ٺاهڻ جي صنعت لاءِ مخصوص ڪيل مليو آهي. بهرحال، اٺين دور تائين، وڏي پئماني تي پيداوار، ۽ ڪاسيءَ ۽ ٽامي جي برتنن ۾ وڌندڙ دلچسپي سبب ڊزائن جي معيار ۽ پيچيدگيءَ کي نقصان رسيو.[36]

مدفن

[سنواريو]

مهر ڳڙهه ۾ ٻن قسمن جون قبرون آهن. اتي انفرادي دفن ٿيل هئا جتي هڪ فرد کي تنگ مٽيءَ جي ڀتين ۾ بند ڪيو ويو هو ۽ مٽيءَ جي ٿلهن ڀتين سان گڏ اجتماعي تدفين جنهن ۾ ڇهن مختلف ماڻهن جا ڍانچا دريافت ڪيا ويا. اجتماعي تدفين ۾ لاش هڪ لچڪدار پوزيشن ۾، اوڀر کان اولهه ۾ رکيا ويا. ٻارن جا هڏا کي وڏي جار يا دفن جي مٽڪي ۾ مليا (4000-3300 ق.م.).[37]

ڌاتن جو استعمال

[سنواريو]

ڌاتو جي دريافتن جي تاريخ دور ٻيون (ب) جي شروعاتي دور ۾، ڪجھ ٽامي شين سان گڏ ٿي آهي.[38][39]

پڻ ڏسو

[سنواريو]

ٻاهريان ڳنڍڻا

[سنواريو]
Search Wikimedia Commons وڪيميڊيا العام ۾ مهرڳڙھه سان لاڳاپيل ابلاغي مواد ڏسو.

حوالا

[سنواريو]
  1. ↑ "Stone age man used dentist drill". وقت 5 May 2017 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 29 June 2006.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
  2. ↑ "French Archaeological Mission in the Indus Basin". www.wikidata.org. حاصل ڪيل 2023-03-23. 
  3. ↑ Jarrige, Catherine; Jarrige, Jean-François; Meadow, Richard; Quivron, Gonzague (1995) (en ۾). Mehrgarh. https://hal.science/halshs-03868706. 
  4. ↑ Jarrige, Jean-François; Jarrige, Catherine; Quivron, Gonzague; Wengler, Luc; Castillo, David Sarmiento (2013) (en ۾). Mehrgarh. Serie Indus-Balochistan. https://shs.hal.science/halshs-02977150. 
  5. ↑ UNESCO World Heritage. 2004. " آرڪائيو ڪيا ويا 26 December 2018 حوالو موجود آهي وي بيڪ مشين.. Archaeological Site of Mehrgarh
  6. ↑ Gangal، Sarson & Shukurov 2014.
  7. ↑ Singh 20165.
  8. ↑ Parpola 201517.
  9. ↑ Jean-Francois Jarrige Mehrgarh Neolithic آرڪائيو ڪيا ويا 3 March 2016 حوالو موجود آهي وي بيڪ مشين., Paper presented in the International Seminar on the "First Farmers in Global Perspective," Lucknow, India, 18–20 January 2006
  10. ↑ Jean-Francois Jarrige Mehrgarh Neolithic آرڪائيو ڪيا ويا 3 March 2016 حوالو موجود آهي وي بيڪ مشين., Paper presented in the International Seminar on the "First Farmers in Global Perspective," Lucknow, India, 18–20 January 2006
  11. ↑ Brian E. Hemphill, John R. Lukacs, K.A.R. Kennedy, Biological Adaptations and Affinities of Bronze Age Harappans. آرڪائيو ڪيا ويا 24 July 2022 حوالو موجود آهي وي بيڪ مشين. Chapter 11 of Harappa Excavation Reports 1986-1990
  12. ↑ 12.0 12.1 12.2 Coningham & Young 2015114.
  13. ↑ 13.0 13.1 Gallego Romero 20119.
  14. ↑ "Rob Mitchum (2011), Lactose Tolerance in the Indian Dairyland, ScienceLife". وقت 6 December 2020 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 8 July 2016.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
  15. ↑ "Rob Mitchum (2011), Lactose Tolerance in the Indian Dairyland, ScienceLife". وقت 6 December 2020 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 8 July 2016.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
  16. ↑ Shaffer, J.G.; Thapar, B.K. "Pre-Indus and Early Indus Cultures of Pakistan and India" (PDF). UNESCO. وقت 28 October 2016 تي اصل (PDF) کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 11 April 2020.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
  17. ↑ Mukhtar Ahmed, Ancient Pakistan - An Archaeological History. آرڪائيو ڪيا ويا 9 July 2022 حوالو موجود آهي وي بيڪ مشين. Volume II: A Prelude to Civilization. Amazon, 2014 ISBN 1495941302 p. 387
  18. ↑ Coppa, A. et al. 2006. "Early Neolithic tradition of dentistry: Flint tips were surprisingly effective for drilling tooth enamel in a prehistoric population." آرڪائيو ڪيا ويا 27 November 2007 حوالو موجود آهي وي بيڪ مشين. Nature. Volume 440. 6 April 2006.
  19. ↑ Sharif, M; Thapar, B. K. (1999). "Food-producing Communities in Pakistan and Northern India". in Vadim Mikhaĭlovich Masson. History of civilizations of Central Asia. Motilal Banarsidass. pp. 128–137. ISBN 978-81-208-1407-3. https://books.google.com/books?id=GXzycd3dT9kC&pg=PA128. Retrieved 7 September 2011. 
  20. ↑ Sharif, M; Thapar, B. K. (1999). "Food-producing Communities in Pakistan and Northern India". in Vadim Mikhaĭlovich Masson. History of civilizations of Central Asia. Motilal Banarsidass. pp. 128–137. ISBN 978-81-208-1407-3. https://books.google.com/books?id=GXzycd3dT9kC&pg=PA128. Retrieved 7 September 2011. 
  21. ↑ Vidale, Massimo, et al., (2017). "Early Evidence of Bead-Making at Mehrgarh, Pakistan: A Tribute to the Scientific Curiosity of Catherine and Jean-François Jarrige" آرڪائيو ڪيا ويا 22 September 2022 حوالو موجود آهي وي بيڪ مشين., in Alok Kumar Kanungo (ed.), Stone Beads of South and Southeast Asia: Archaeology, Ethnography and Global Connections, Indian Institute of Technology, Gandhinagar, p. 234.
  22. ↑ Mukhtar Ahmed, Ancient Pakistan - An Archaeological History. آرڪائيو ڪيا ويا 25 March 2022 حوالو موجود آهي وي بيڪ مشين. Volume II: A Prelude to Civilization. 2014 ISBN 1495941302 p392
  23. ↑ Ute Franke (2015), Central Baluchistan in the 4th Millennium BCE. آرڪائيو ڪيا ويا 9 July 2022 حوالو موجود آهي وي بيڪ مشين. ancient-herat.de
  24. ↑ Maisels, Charles Keith. Early Civilizations of the Old World. Routledge. pp. 190–193. 
  25. ↑ Sharif, M; Thapar, B. K. (1999). "Food-producing Communities in Pakistan and Northern India". in Vadim Mikhaĭlovich Masson. History of civilizations of Central Asia. Motilal Banarsidass. pp. 128–137. ISBN 978-81-208-1407-3. https://books.google.com/books?id=GXzycd3dT9kC&pg=PA128. Retrieved 7 September 2011. 
  26. ↑ Wood, Michael (2005). In Search of the First Civilizations. BBC Books. p. 257. ISBN 978-0563522669. https://books.google.com/books?id=jTCezHSfbwMC&q=mehrgarh+abandoned+Naushahro&pg=PA55. Retrieved 20 May 2016. 
  27. ↑ Vidale, Massimo, (15 March 2021). "A Warehouse in 3rd Millennium B.C. Sistan and Its Accounting Technology" آرڪائيو ڪيا ويا 22 September 2022 حوالو موجود آهي وي بيڪ مشين., in Seminar "Early Urbanization in Iran".
  28. ↑ Sharif, M; Thapar, B. K. (1999). "Food-producing Communities in Pakistan and Northern India". in Vadim Mikhaĭlovich Masson. History of civilizations of Central Asia. Motilal Banarsidass. pp. 128–137. ISBN 978-81-208-1407-3. https://books.google.com/books?id=GXzycd3dT9kC&pg=PA128. Retrieved 7 September 2011. 
  29. ↑ "MET". www.metmuseum.org. وقت 18 October 2021 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 21 April 2019.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
  30. ↑ Upinder Singh (2008). A History of Ancient and Early Medieval India: From the Stone Age to the 12th Century. pp. 130–. ISBN 9788131711200. https://books.google.com/books?id=H3lUIIYxWkEC&pg=PA130. Retrieved 10 September 2011. 
  31. ↑ Sarah M. Nelson (February 2007). Worlds of gender: the archaeology of women's lives around the globe. Rowman Altamira. pp. 77–. ISBN 978-0-7591-1084-7. https://books.google.com/books?id=ab1rF6tznkoC&pg=PA77. Retrieved 10 September 2011. 
  32. ↑ Sharif, M; Thapar, B. K. (January 1999). "Food-producing Communities in Pakistan and Northern India". History of civilizations of Central Asia. pp. 254–256. ISBN 9788120814073. https://books.google.com/books?id=GXzycd3dT9kC&pg=PA254. Retrieved 7 September 2011. 
  33. ↑ "Metropolitan Museum of Art". www.metmuseum.org. وقت 16 March 2022 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 21 April 2019.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
  34. ↑ Sharif, M; Thapar, B. K. (1999). "Food-producing Communities in Pakistan and Northern India". in Vadim Mikhaĭlovich Masson. History of civilizations of Central Asia. Motilal Banarsidass. pp. 128–137. ISBN 978-81-208-1407-3. https://books.google.com/books?id=GXzycd3dT9kC&pg=PA128. Retrieved 7 September 2011. 
  35. ↑ Upinder Singh (1 September 2008). A History of Ancient and Early Medieval India: From the Stone Age to the 12th Century. Pearson Education India. pp. 103–105. ISBN 978-81-317-1120-0. https://books.google.com/books?id=H3lUIIYxWkEC&pg=PA103. Retrieved 8 September 2011. 
  36. ↑ Maisels, Charles Keith. Early Civilizations of the Old World. Routledge. pp. 190–193. 
  37. ↑ Dibyopama, Astha; Kim, Yong Jun (2015). "Human Skeletal Remains from Ancient Burial Sites in India: With Special Reference to Harappan Civilization". Korean J Phys Anthropol 28 (1): 1–9. doi:10.11637/kjpa.2015.28.1.1. 
  38. ↑ Sharif, M; Thapar, B. K. (1999). "Food-producing Communities in Pakistan and Northern India". in Vadim Mikhaĭlovich Masson. History of civilizations of Central Asia. Motilal Banarsidass. pp. 128–137. ISBN 978-81-208-1407-3. https://books.google.com/books?id=GXzycd3dT9kC&pg=PA128. Retrieved 7 September 2011. 
  39. ↑ Upinder Singh (1 September 2008). A History of Ancient and Early Medieval India: From the Stone Age to the 12th Century. Pearson Education India. pp. 103–105. ISBN 978-81-317-1120-0. https://books.google.com/books?id=H3lUIIYxWkEC&pg=PA103. Retrieved 8 September 2011. 
"https://sd.wikipedia.org/w/index.php?title=مهرڳڙھه&oldid=299946" تان ورتل