مواد ڏانھن هلو

سائنس

ڳنڍڻن کي سنواريو
کليل ڄاڻ چيڪلي، وڪيپيڊيا مان
سلجھائپ صفحن جي لاءِ معاونت نظر ھيٺ مضمون ھڪ عام لفظ تي آهي. ٻين استعمالن جي لاءِ سائنس (سلجھائپ) ڏسو.
ڪائنات جي ماپ جو نقشو سائنس جي شاخن ۽ سائنس جي درجي بندي سان.[1]

سائنس (Science) لاطيني ٻوليءَ جو لفظ آهي جنهن جي معنيٰ آهي ڄاڻ يا معلومات. يعني مشاهدي ۽ تجربن جي آڌار تي حاصل ٿيندڙ علم کي سائنس چئبو آهي.

سائنس ڪائنات متعلق آزمودہ وضاحتن ۽ اڳڪٿين جي باري ۾ ڄاڻ کي حاصل ۽ منظم ڪرڻ واري ھڪ باضابطا ڪم جو نالو آهي.[2]

جديد سائنس عام طور تي ٽن وڏن شاخن ۾ ورهايل آهي:[3]

  1. فطري سائنس
  2. سماجي سائنس
  3. رسمي سائنس

انھن مان فطري سائنس مادي دنيا جي بابت علم آھي (مثال طور، طبیعیات، ڪيميا ۽ حياتيات)، جيڪي طبیعي دنيا جو مطالعو ڪن ٿیو؛ سماجي سائنس (اقتصاديات، نفسيات ۽ سماجيات)، جيڪي فردن ۽ سماجن جو مطالعو ڪن ٿیو؛[4] [5] ۽ رسمي سائنس (منطق، رياضي ۽ نظرياتي ڪمپيوٽر سائنس)، جيڪي باضابطه سسٽم جو مطالعو ڪن ٿیو، محور ۽ ضابطن جي ذريعي سنڀاليندا آهن.[6][7] ڪجهه عالمن جو چوڻ آهي تہ رسمي سائنس حقيقي سائنس نہ آهي ڇو تہ ان جي ضابطن ۾ نظرين کي حقيقي مشاھدن سان پرکڻ ممڪن ناهي.[8] سائنس جا اھڙا ضابطا جيڪي انجنيئرنگ ۽ ميڊيسن ۾ ڪم اچن انھن کي اطلاقي سائنس سمجھيو ويندو آھي.[9]

سائنس جي تاريخ تاريخي ریڪارڊ جي اڪثريت تي پکڙيل آهي، جنهن ۾ جديد سائنس جا قديم ترين تحريري ریڪارڊ شامل آهن، جن جي سڃاڻپ ڪندڙ اڳڪٿيون جيڪي برونز دور مصر ۽ ميسوپوٽيميا جي لڳ ڀڳ 3000 ق.م. کان 1200 ق.م. تائين آهن.

رياضي، فلڪيات ۽ طب ۾ سندن تعاون، يوناني قدرتي فلسفي کي قديم آثارن ۾ داخل ڪيو ۽ ان جي شڪل اختيار ڪئي، جنهن ۾ قدرتي سببن جي بنياد تي طبیعي دنيا ۾ واقعن جي وضاحت ڪرڻ لاءِ باضابطه ڪوششون ڪيون ويون، جڏهن ته اڳتي وڌڻ، بشمول هندي۔عربي عددي سرشتو، هندستان جي سونهري دور ۾ ٺاهيو ويو.[10][11][12][13]

ابتدائي وچين دور (400 کان 1000 عيسوي) دوران مغربي رومن سلطنت جي زوال کان پوءِ انهن علائقن ۾ سائنسي تحقيق خراب ٿي وئي، پر قرون وسطيٰ جي بحاليءَ واري دور ۾ (ڪارولنگين ريناسنس، اوٽونين ريناسنس ۽ 12هين صديءَ جي ريناسنس) ۾ تعلیم ٻيهر ترقي ڪئي. مغربي يورپ ۾ گم ٿيل ڪجهه يوناني نسخا محفوظ ڪيا ويا ۽ اسلامي گولڊن ايج دوران وچ اوڀر ۾ وسعت ڏني وئي،[14] ان سان گڏ بازنطيني يوناني عالمن جي ڪوششن سان گڏ جيڪي يوناني نسخن کي بازنطيني سلطنت جي مرڻ واري بازنطيني سلطنت کان مغربي يورپ ۾ ريناسنس جي شروعات ۾ کڻي آيا. 10هين کان 13هين صدي تائين مغربي يورپ ۾ يوناني ڪمن ۽ اسلامي تحقيقن جي بحالي ۽ انضمام "فطري فلسفي" کي بحال ڪيو،[15][16] جيڪو بعد ۾ سائنسي انقلاب جي ذريعي تبديل ٿي ويو جيڪو 16هين صديءَ ۾ شروع ٿيو،[17] جيئن نوان خيال ۽ دريافتون اڳئين يوناني تصورن ۽ روايتون کان پري ٿي ويون.[18][19] سائنسي طريقي جلد ئي علم جي تخليق ۾ هڪ وڏو ڪردار ادا ڪيو ۽ اهو 19ھین صدي تائين نه هو ته سائنس جون ڪيتريون ئي ادارتي ۽ پيشه ورانه خصوصيتون شڪل اختيار ڪرڻ لڳيون،[20][21] ان سان گڏ "قدرتي فلسفي" کي "قدرتي سائنس" ۾ تبديل ڪيو ويو.[22]

گذريل هڪ سؤ سالن ۾ ئي سائنس ايتري ترقي ڪئي آهي، جو عقل حيران آهي. لاتعداد شيون ايجاد ٿيون آهن، ۽ اسين هينئر به ائين نٿا چئي سگهون ته اڳتي هلي ڪجهه ايجاد نه ٿيندو؛ اسان کي پڪ آهي ته وقت سان گڏوگڏ نيون ايجادون ٿينديون، انهيءَ لاءِ ضروري آهي ته سائنس کي گهڻي اهميت ڏني وڃي ۽ هر علم جو مطالعو به جاري رکيو وڃي.[23][24]

سائنس هڪ طرف اهو ڪيو جو پنهنجي تجزيي ۽ تجربي جي ذريعي نيٺ هيءُ ثابت ڪري ڇڏيو ته، سڀ شيون، ظاهري گهڻائيءَ جي باوجود، پنهنجي آخري تجزيي ۾ رڳو ايٽم جو ميڙ آهن ۽ ايٽم توانائي جي لهرن جو مجموعو آهي.[25]

سائنس ۾ نئون علم سائنسدانن جي تحقيق سان ترقي ڪري ٿو جيڪي دنيا جي باري ۾ تجسس ۽ مسئلن کي حل ڪرڻ جي خواهش کان متاثر ٿين ٿا.[26][27] همعصر سائنسي تحقيق انتهائي سهڪاري آهي ۽ عام طور تي ٽيمن پاران علمي ۽ تحقيقي ادارن،[28] سرڪاري ادارن ۽ ڪمپنين ۾ ڪئي ويندي آهي.[29][30] انهن جي ڪم جو عملي اثر سائنس جي پاليسين جي اڀرڻ جو سبب بڻيو آهي جيڪي تجارتي شين، هٿيارن، صحت جي حفاظت، عوامي انفراسٽرڪچر، ۽ ماحولياتي تحفظ جي اخلاقي ترقي کي ترجيح ڏيندي سائنسي ادارن تي اثر انداز ڪرڻ چاهيندا آهن.

نالو

[سنواريو]

ماضي ۾، سائنس "علم" يا "مطالعو" جي مترادف هئي، ان جي لاطيني اصليت کي برقرار رکڻ ۾. هڪ شخص جيڪو سائنسي تحقيق ڪئي، "قدرتي فلسفي" يا "سائنس جو انسان" سڏيو ويندو هو. 1834ع ۾، وليم وهيل، ميري سومرويل جي ڪتاب، On the Connexion of the Physical Sciences جي هڪ جائزي ۾ سائنسدان جو اصطلاح متعارف ڪرايو، ان جو اعتبار ”ڪجهه ذهين انسان“ (ممڪن طور پاڻ کي) ڏنو.

تاريخ

[سنواريو]

شروعاتي تاريخ

[سنواريو]

سائنس جي ڪا به هڪ اصليت ناهي بلڪه، منظم طريقي سان هزارين سالن جي عرصي دوران بتدريج اڀري، سڄي دنيا ۾ مختلف صورتون اختيار ڪيون ۽ تمام ابتدائي ترقيات بابت ڪجھ تفصيل ڄاڻن ٿا. عورتون غالباً قبل از تاريخ سائنس ۾ مرڪزي ڪردار ادا ڪيون، جيئن مذهبي رسمون ڪيون. ڪجهه عالمن ماضيءَ جي سرگرمين کي ليبل ڪرڻ لاءِ "پروٽوسائنس" جو اصطلاح استعمال ڪيو آهي، جيڪي جديد سائنس سان مشابهت رکن ٿيون پر سڀ خصوصيتون نه؛ جڏهن ته، هن ليبل تي پڻ تنقيد ڪئي وئي آهي، انهن سرگرمين جي باري ۾ سوچڻ صرف جديد درجي جي حوالي سان، ان کي بدنام ڪندڙ، يا تمام گهڻو پيشگيزم جو مشورو ڏئي ٿو. سائنسي عملن لاءِ سڌو ثبوت قديم مصر ۽ عراق (ميسوپوٽيميا) جهڙن ابتدائي تهذيبن ۾، 3000 ق. م. کان 1200 ق.م. لکڻ جي نظام جي اچڻ سان واضح ٿي ويا آهن، جيتوڻيڪ "سائنس" ۽ "فطرت" جا لفظ ۽ تصور ان وقت تصوراتي منظرنامي جو حصو نه هئا، پر قديم مصري ۽ ميسوپوٽيميا جي مدد ڪئي جيڪا بعد ۾ يوناني ۽ قرون وسطي واري سائنس؛ رياضي، فلڪيات، ۽ طب ۾ هڪ جڳهه ڳولي سگهندي. 3ھین صدی ق.م. کان، قديم مصرين هڪ اعشاري نمبرن جو نظام تيار ڪيو، جاميٽري استعمال ڪندي عملي مسئلا حل ڪيا ۽ هڪ ڪئلينڊر تيار ڪيو. انهن جي شفا جي علاج ۾ دوائن جي علاج ۽ مافوق الفطرت، جهڙوڪ نماز، منٿون ۽ رسمون شامل آهي . قديم ميسوپوٽيميا وارا مٽيء جي برتن، فينس، شيشي، صابن، ڌاتو، چوني پلستر ۽ واٽر پروفنگ ٺاهڻ لاء مختلف فطري ڪيميائي جي خاصیتن جي باري ۾ ڄاڻ استعمال ڪندا هئا. انهن جانورن جي جسمانيات، اناتومي، رويي ۽ علم نجوم جو اڀياس ڪيو.

ميسوپوٽيميا جي ماڻهن کي طب ۾ شديد دلچسپي هئي ۽ ابتدائي طبي نسخا سمیري زبان ۾ اُر جي ٽين خاندان جي دور ۾ ظاهر ٿيا. لڳي ٿو ته هنن سائنسي مضمونن جو مطالعو ڪيو هو، جن ۾ عملي يا مذهبي استعمال هئا ۽ انهن جي تجسس کي پورو ڪرڻ ۾ گهٽ دلچسپي هئي.

ڪلاسيڪل آڳاٽي

[سنواريو]

فطرت جي تصور جي ايجاد ٿيڻ کان پھريان يونان جا سقراط کان اڳ وارا فلاسافر اھي سڀ کان پھريان ماڻهو ھئا جن فطرت ۽ رسم جي وچ ۾ فرق کي سڃاتو. انھن فطرت کي اھو طريقو سمجھيو جنھن ذريعي ٻوٽن جي واڌ ٿيندي آھي ۽ رسم کي اھو طريقو سمجھيو جنھن سان ڪو قبيلو ڪنھن خاص ديوتا جي پوڄا ڪندو آھي.[31]

ايشيا مائنر جي شھر، مليسئس (Miletus) جي رياضي دان، ٿيلیس (Thales) جي مليسئس ۾ قائم ڪيل مليسئن اسڪول (Milesian School) جي سقراط کان اڳ وارن فلاسافرن ۽ ٿیلیس کان بعد وارن فلاسافرن جن ۾ انيڪسيمينڊر ۽ انيڪسيمينز شامل آهن، اھي پھريان فلاسافر ھئا جن فطرت جي مظھرن کي مافوق الفطرت ھستين تي اعتبار ڪرڻ کانسواءِ سمجھائڻ جي پھرين ڪوشش ڪئي.[32] پائٿاگورث (Pythagoras) ڪامپليڪس نمبر فلاسافي ۾ اضافو ڪري ریاضي جي ترقي ۾ خاطرخواه اضافو ڪيو.[33] يوناني فلاسافر ليوسيپس ۽ ان جي شاگرد ڊيموڪراٽس ائٽمن جو نظريو ڏنو.[34] يوناني طبیب، ھپوڪریٽس سسٽم واري ميڊيڪل سائنس جي روايت قائم ڪئي،[35] ان کي ميڊيڪل سائنس جو ابو سڏيو ويندو آهي.[36]

وچين دور

[سنواريو]

مغربي رومن سلطنت جي زوال جي ڪري، پنجين صدي عيسوي ۾ دانشورانه زوال ڏٺو ۽ مغربي يورپ ۾ دنيا جي يوناني تصورن جي ڄاڻ خراب ٿي. ان عرصي دوران، لاطيني انسائيڪلوپيڊسٽن جهڙوڪ ايسڊور آف سيويل، عام قديم علم جي اڪثريت کي محفوظ ڪيو. ان جي ابتڙ، ڇاڪاڻ ته بازنطيني سلطنت حملي ڪندڙن جي حملن جي مزاحمت ڪئي، اهي اڳئين سکيا کي بچائڻ ۽ بهتر ڪرڻ جي قابل هئا. جان فلوپونس، 500ع ۾ بزنطيني عالم، ارسطو جي فزڪس جي تدريس تي سوال اٿارڻ شروع ڪيو، جنهن ۾ محرڪ جي نظريي کي متعارف ڪرايو. هن جي تنقيد قرون وسطيٰ جي عالمن ۽ گليلو گليلي لاءِ هڪ الهام هئي، جنهن ڏهن صدين کان پوءِ هن جي ڪم جو وسيع حوالو ڏنو. آڳاٽي دور جي آخر ۾ ۽ وچين دور جي شروعات ۾، قدرتي رجحانن کي خاص طور تي ارسطو جي طريقي سان جانچيو ويو. ارسطو جي چار سببن تي مشتمل آهي: مادي، رسمي، حرڪت ۽ آخري سبب. ڪيتريون ئي يوناني ڪلاسيڪل نصوص بازنطيني سلطنت طرفان محفوظ ڪيون ويون ۽ عربي ترجما گروپن جهڙوڪ نيسٽورين ۽ مونوفيسائٽس پاران ڪيا ويا. خلافت جي دور ۾، اهي عربي ترجما بعد ۾ عرب سائنسدانن طرفان بهتر ۽ ترقي ڪيا ويا. ڇهين ۽ ستين صديءَ تائين، پاڙيسري ساساني سلطنت گنڊشاپور جي طبي اڪيڊمي قائم ڪئي، جنهن کي يوناني، سرائي ۽ فارسي طبيب قديم دنيا جو سڀ کان اهم طبي مرڪز سمجهن ٿا. دانائي جو گھر عباسي دور جي بغداد، عراق ۾ قائم ڪيو ويو، جتي ارسطوءَ جو اسلامي مطالعو 13 صدي عيسويءَ ۾ منگول جي حملن تائين پھچي ويو. ابن الهيثم، جيڪو الهازن جي نالي سان مشهور آهي، پنهنجي بصري مطالعي ۾ ڪنٽرول ٿيل تجربو استعمال ڪيو. ڪينن آف ميڊيسن جي Avicenna جي تاليف، هڪ طبي انسائيڪلوپيڊيا، طب ۾ سڀ کان اهم اشاعتن مان هڪ سمجهيو ويندو آهي ۽ 18 صدي عيسويء تائين استعمال ڪيو ويو. يارهين صدي عيسويءَ تائين، يورپ جو اڪثر حصو عيسائي ٿي چڪو هو، ۽ 1088 ۾، بولونا يونيورسٽي يورپ جي پهرين يونيورسٽي طور اڀري آئي. جيئن ته، قديم ۽ سائنسي متنن جي لاطيني ترجمي جي طلب وڌي وئي، جيڪو 12 صدي عيسويء جي ريناسنس ۾ اهم ڪردار ادا ڪري ٿو. مغربي يورپ ۾, تجربن جي ذريعي ڪيل تجربن سان، فطرت ۾ مضمونن جي مشاهدي، بيان ۽ درجه بندي, ريناسنس اسڪالرزم کي ترقي ڏني وئي. 13 صدي عيسويء ۾، بولوگنا ۾ طبي استادن ۽ شاگردن, پهريون ڀيرو اناتومي درسي ڪتاب جي بنياد تي مونڊينو ڊي لوزي پاران انساني ڊسڪشن جي بنياد تي, انساني جسم کي کولڻ شروع ڪيو.

ريناسنس

[سنواريو]
اصل مضمون/مضمونن جي لاءِ ڏسو سائنسي انقلاب ۽ ريناسنس ۾ سائنس
Drawing of planets' orbit around the Sun
هيليو سينٽرڪ ماڊل جي ڊرائنگ جيئن ڪوپرنيڪس جي ڊي ريووليوبيوس اوربيم ڪوئليسٽيم پاران تجويز ڪيل آهي.

بصريات (Optics) ۾ نئين ترقيءَ, جيئن ڪئميرا اوبسڪورا ۽ دوربين, ريناسنس جي شروعات ۾ ڪردار ادا ڪيو، ٻنهي تصورن تي ڊگھي عرصي کان موجود مابعد الطبعياتي خيالن کي چيلينج ڪرڻ سان گڏو گڏ ٽيڪنالاجي جي بهتري ۽ ترقي ۾ به ڪردار ادا ڪيو. ريناسنس جي شروعات ۾، راجر بيڪن، ويٽيلو ۽ جان پيڪهم هر هڪ هڪ علمي آنٽولوجي کي هڪ سببن جي زنجير تي, جنهن جي شروعات ارسطو جي انفرادي ۽ آفاقي شڪلن جي احساس، تصور، ۽ آخرڪار ادراڪ سان تعمير ڪيو.[37] وژن جو هڪ نمونو جيڪو بعد ۾ پرسپيڪٽيوزم جي نالي سان سڃاتو وڃي ٿو ان جو استحصال ڪيو ويو ۽ ريناسنس جي فنڪارن پاران مطالعو ڪيو ويو. هي نظريو ارسطو جي چئن سببن مان فقط ٽي: رسمي، مادي ۽ آخري کي استعمال ڪري ٿو.[38]

سورھين صديءَ ۾ نڪولس ڪوپرنيڪس, جيو سينٽرڪ ماڊل جي بدران، جتي سيارا ۽ سج ڌرتيءَ جي چوڌاري گھمندا آھن, شمسي نظام جو ھڪ ھيليو سينٽرڪ ماڊل ٺاھيو، جنھن موجب سيارا سج جي چوڌاري گھمندا آھن. اهو هڪ نظريي تي مبني هو ته سيارن جا مداري دور وڏا هوندا آهن ڇاڪاڻ ته انهن جا مدار حرڪت جي مرڪز کان پري هوندا آهن، جنهن کي هن ٽاليمي جي ماڊل سان متفق نه ڏٺو.[39]

جوهانس ڪيپلر ۽ ٻين ان خيال کي چيلينج ڪيو ته اک جو واحد ڪم ادراڪ آهي ۽ اکين ۽ روشنيءَ جي پروپيگنڊا ڏانهن ڌيان ڇڪائيندڙ روشنيءَ ۾ بنيادي ڌيان کي منتقل ڪيو.[40][41] تنهن هوندي به ڪيپلر، ڪيپلر جي سياري جي حرڪت جي قانونن جي دريافت ذريعي ڪوپرنيڪس جي هيليو سينٽرڪ ماڊل کي بهتر ڪرڻ لاء, سڀ کان وڌيڪ مشهور آهي. ڪيپلر ارسطوءَ جي مابعد الطبعيات کي رد نه ڪيو ۽ پنھنجي ڪم کي ھرموني آف اسفيرز جي ڳولا جي طور تي بيان ڪيو.[42] گليلو علم فلڪيات، فزڪس ۽ انجنيئرنگ ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو. بهرحال، پوپ اربن VIII کيس هيليو سينٽرڪ ماڊل بابت لکڻ جي سزا ڏيڻ کان پوءِ هن کي ايذايو ويو.[43]

پرنٽنگ پريس وڏي پيماني تي عالمانه دليلن کي شايع ڪرڻ لاءِ استعمال ٿيندي هئي، جنهن ۾ ڪجهه اهڙا به هئا جيڪي فطرت جي همعصر خيالن سان وڏي پئماني تي اختلاف رکندا هئا.[44] فرانسس بيڪن ۽ ريني ڊيڪارٽ هڪ نئين قسم جي غير ارسطو سائنس جي حق ۾ فلسفيانه دليل شايع ڪيا. بيڪن غور فڪر تي تجربي جي اهميت تي زور ڏنو، ارسطوءَ جي رسمي ۽ حتمي سبب جي تصورن تي سوال اٿاريو، ان خيال کي فروغ ڏنو ته سائنس کي فطرت جي قانونن ۽ سموري انساني زندگي جي سڌاري جو مطالعو ڪرڻ گهرجي.[45] ڊيڪارٽ انفرادي سوچ تي زور ڏنو ۽ دليل ڏنو ته رياضي کي جاميٽري جي بدران فطرت جي مطالعي لاء استعمال ڪيو وڃي.[46]

روشن خيالي جو دور

[سنواريو]
اصل مضمون جي لاءِ ڏسو روشن خيالي جي دور ۾ سائنس
see caption
آئزڪ نيوٽن جي "فلوسوفائي نيچرل پرنسيپيا ميٿيميٽيڪا" جي 1687ع جي پهرين ايڊيشن جو عنوان صفحو

روشن خيالي جي دور جي شروعات ۾، آئزڪ نيوٽن پنهنجي ڪتاب "فلوسوفائي نيچرل پرنسيپيا ميٿميٽيڪا" جي ذريعي ڪلاسيڪل ميڪنڪس جو بنياد وڌو، جيڪو مستقبل جي فزڪس دانن تي تمام گهڻو اثر انداز ٿيو.[47] گوٽفرايڊ ولھيلم ليبنز ارسطوءَ جي فزڪس مان اصطلاحن کي شامل ڪيو، جيڪو ھاڻي نئين غير ٽيليولوجي طريقي ۾ استعمال ڪيو ويو. ان جو مطلب شين جي نظر ۾ هڪ ڦيرڦار آهي: شيون هاڻي سمجهيا ويندا هئا جن کي ڪوبه فطري مقصد نه هو. ليبنز فرض ڪيو ته مختلف قسم جون شيون سڀئي فطرت جي ساڳئي عام قانونن جي مطابق ڪم ڪن ٿيون، جن ۾ ڪو خاص رسمي يا حتمي سبب ناهي.[48]

ان عرصي دوران سائنس جو اعلان ڪيل مقصد ۽ قدر دولت ۽ ايجادن جي پيداوار بڻجي ويو جيڪي انساني زندگين کي بهتر بڻائي، مادي لحاظ کان وڌيڪ کاڌو، ڪپڙا ۽ ٻيون شيون. بيڪن جي لفظن ۾، "سائنس جو حقيقي ۽ جائز مقصد، ۽ هن سائنسدانن کي غير معمولي فلسفي يا روحاني خيالن جي پيروي ڪرڻ کان روڪيو، جنهن تي هن جو يقين هو ته "ذيلي، شاندار يا خوش ڪرڻ [قياس] جي ڌوڙ کان ٻاهر انساني خوشين ۾ ٿورو حصو ڏئي ٿو.[49]

روشن خياليءَ جي دور ۾ سائنس تي سائنسي سماجن ۽ اڪيڊمين جو غلبو هو،[50] جن گهڻو ڪري يونيورسٽين کي سائنسي تحقيق ۽ ترقيءَ جا مرڪز بڻائي ڇڏيو هو. سوسائٽيون ۽ اڪيڊميون سائنسي پيشي جي پختگي جي پسمنظر هئا. هڪ ٻي اهم ترقي, وڌندڙ پڙهيل لکيل آباديءَ ۾ سائنس جي مقبوليت هئي.[51] روشن خيال فلسفين, بنيادي طور تي, پنھنجي ڪجھ سائنسي اڳ: گليلو، ڪيپلر، بوائل ۽ نيوٽن ڏانھن, دور جي ھر فزيڪل ۽ سماجي شعبي جي ھدايتن لاءَ رخ ڪيو.[52][53]

ارڙهين صديءَ ۾ طب[54] ۽ فزڪس[55] جي مشق ۾ اهم ترقيون؛ ڪارل لينئي پاران حياتياتي درجي بندي جي ترقي؛ [56] مقناطيس ۽ بجليءَ جي نئين سمجھ؛[57] ۽ ڪيميا جي پختگي هڪ نظم جي طور تي[58] نظر آيون. انساني فطرت، سماج ۽ اقتصاديات تي خيالن جي روشن خيالي جي دور ۾ ترقي ڪئي وئي. هوم ۽ ٻين اسڪاٽش روشن خيال مفڪرن انساني فطرت جو هڪ ٽريٽي تيار ڪيو، جنهن جو اظهار تاريخي طور تي ليکڪن جي ڪمن ۾ ڪيو ويو جن ۾ جيمس برنيٽ، ايڊم فرگوسن، جان ملر ۽ وليم رابرٽسن شامل آهن، جن سڀني هڪ سائنسي مطالعي کي ضم ڪيو ته ڪيئن انسان قديم ۽ قديم ثقافتن ۾, جديديت جي تعين ڪندڙ قوتن جي مضبوط شعور سان, رويو اختيار ڪيو.[59] جديد سماجيات گهڻو ڪري هن تحريڪ مان پيدا ٿيو.[60] سال 1776ع ۾، ايڊم سمٿ "ويلٿ آف نيشن" (The Wealth of Nations) شايع ڪيو، جيڪو اڪثر ڪري جديد اقتصاديات تي پهريون ڪم سمجهيو ويندو آهي.[61]

19هين صدي

[سنواريو]
اصل مضمون جي لاءِ ڏسو سائنس ۾ اڻويهين صدي
1837ع ۾ چارلس ڊارون پاران تيار ڪيل ارتقائي وڻ (Phylogenetic tree) جو پهريون نقشو (diagram)

اڻويهين صديءَ دوران جديد سائنس جون ڪيتريون ئي ڌار ڌار خاصيتون شڪل اختيار ڪرڻ لڳيون. درست اوزارن جو بار بار استعمال؛ اصطلاحن جو ظهور جهڙوڪ "حياتيات جا ماهر"، "طبعيات جا ماهر" ۽ "سائنسدان"؛ فطرت جو مطالعو ڪرڻ وارن جي پروفيشنلائيزيشن ۾ اضافو؛ سائنسدان سماج جي ڪيترن ئي طول و عرض تي ثقافتي اختيار حاصل ڪري رهيا آهن؛ ڪيترن ئي ملڪن جي صنعتي ترقي؛ مشهور سائنسي لکڻين جي ترقي؛ ۽ سائنس جرنلز جي اڀرڻ[62] ۾ زندگي ۽ طبعي سائنس جي تبديلي شامل هئي. 19هين صدي جي آخر ۾، نفسيات فلسفي کان هڪ الڳ نظم جي طور تي اڀري آئي جڏهن ولهيلم ونڊٽ 1879ع ۾ نفسياتي تحقيق لاء پهرين ليبارٽري قائم ڪئي.[63]

19هين صديءَ جي وچ ڌاري چارلس ڊارون ۽ الفريڊ رسل والس 1858ع ۾، الڳ الڳ قدرتي چونڊ ذريعي ارتقا جا نظريا پيش ڪيا، جنهن ۾ وضاحت ڪئي وئي ته مختلف ٻوٽا ۽ جانور ڪيئن پيدا ۽ ارتقا پذير ٿيا. هنن جو نظريو تفصيل سان ڊارون جي ڪتاب، "On the Origin of Species" ۾ بيان ڪيو ويو آهي،[64] جيڪي 1859ع ۾ شايع ٿي هئي. گريگور مينڊل 1865ع ۾، مقالو ”Experiments on Plant Hybridization“ پيش ڪيو،[65] جنهن ۾ حياتياتي وراثت جا اصول بيان ڪيا ويا، جيڪا جديد جينيات جا بنياد آهن.[66]

19هين صدي جي شروعات ۾ جان ڊالٽن جديد ايٽمي نظريو پيش ڪيو، جيڪو ڊيموڪرايٽس جي اصل نظريي ناقابل تقسيم ذرات، ايٽم، جي بنياد تي هو.[67] توانائي، رفتار ۽ ڪميت جي تحفظ جي قانونن هڪ انتهائي مستحڪم ڪائنات جو مشورو ڏنو جتي وسيلن جو ٿورو نقصان ٿي سگهي ٿو.

بهرحال، ٻاڦ واري انجڻ ۽ صنعتي انقلاب جي اچڻ سان اتي اها سمجھ وڌي وئي ته توانائيءَ جي سڀني شڪلن ۾ هڪجهڙا توانائيءَ جون خاصيتون نه هونديون آهن ڪارآمد ڪم يا توانائيءَ جي ڪنهن ٻي شڪل ۾ تبديليءَ کي آسان ڪئي.[68] اهو احساس ٿرمو ڊاينامڪس جي قانونن جي ترقي جو سبب بڻيو، جنهن ۾ ڪائنات جي آزاد توانائي کي, بند ڪائنات جي اينٽراپي وقت سان وڌي ٿي, جي مسلسل زوال جي طور تي ڏٺو وڃي ٿو.

برقي مقناطيسي نظريو 19 صدي عيسويء ۾ هانس ڪرسچئين اوريسٽڊ آندري-ميري ايمپيئر, مائيڪل فيراڊي, جيمس ڪلارڪ ميڪسويل, اوليور هيوي سايڊ ۽ هينرڪ هرٽز جي ڪمن ذريعي قائم ڪيو ويو. نئين نظريي سوال اٿاريا جن کي نيوٽن جي فريم ورڪ کي استعمال ڪندي آسانيءَ سان جواب نه ٿو ڏئي سگهجي. ايڪس ريز جي دريافت 1896ع ۾ هينري بيڪريل ۽ ميري ڪيوري پاران ريڊيو ايڪٽيٽي جي دريافت کي متاثر ڪيو،[69] ماري ڪيوري پوءِ پهريون شخص بڻجي ويو جنهن ٻه نوبل انعام ماڻيا.[70] ايندڙ سال ۾ پهريون ذيلي ائٽمي ذرڙو، اليڪٽران دريافت ٿيو.[71]

20هين صدي

20هين ۾ سائنس

20هين صدي

[سنواريو]
اصل مضمون جي لاءِ ڏسو 20هين صدي - سائنس ۾
Graph showing lower ozone concentration at the South Pole
اوزون سوراخ جو ڪمپيوٽر گراف 1987ع ۾ خلائي دوربين مان ڊيٽا استعمال ڪندي ٺاهيو ويو.

صديءَ جي پهرئين اڌ ۾ اينٽي بايوٽڪ دوائين ۽ مصنوعي ڀاڻ جي ترقيءَ عالمي سطح تي انساني زندگين جي معيار کي بهتر بڻايو.[72] [73] نقصان ڪار ماحولياتي مسئلا جهڙوڪ اوزون جي گھٽتائي، سامونڊي تيزابيت، يوٽروفيڪيشن ۽ موسمياتي تبديلي عوام جي ڌيان ڏانهن آئي ۽ ماحولياتي اڀياس جي شروعات جو سبب بڻيا. [74]

ان عرصي دوران سائنسي تجربا پيماني ۽ فنڊنگ ۾ تمام وڏا ٿيندا ويا.[75] عالمي جنگ I، عالمي جنگ II، ۽ سرد جنگ پاران متحرڪ وسيع ٽيڪنالاجي جدت عالمي طاقتن جي وچ ۾ مقابلا، جهڙوڪ خلائي ريس ۽ ايٽمي هٿيارن جي ريس جو سبب بڻيا.[76] [77] هٿيار بند تڪرارن جي باوجود، اهم بين الاقوامي تعاون پڻ ڪيا ويا.[78]

20 صدي جي آخر ۾ عورتن جي فعال ڀرتي ۽ جنسي تبعيض جي خاتمي عورتن جي سائنسدانن جي تعداد ۾ تمام گهڻو اضافو ٿيو، پر ڪجهه شعبن ۾ وڏو صنفي تفاوت برقرار رهيو.[79] 1964 ۾ ڪائناتي مائڪرو ويڪرو پس منظر جي دريافت[80] جارجس ليماتري جي بگ بينگ نظريي جي حق ۾ ڪائنات جي مستحڪم رياستي ماڊل کي رد ڪرڻ جو سبب بڻيو.[81]

هن صديءَ ۾ سائنس جي شعبن ۾ بنيادي تبديليون آيون. 20 هين صدي جي شروعات ۾ ارتقا هڪ متحد نظريو بڻجي ويو جڏهن جديد ترڪيب ڊارونين جي ارتقا کي ڪلاسيڪل جينيات سان ملايو.[82] البرٽ آئن اسٽائن جو نظريو رشتيداري ۽ ڪوانٽم ميڪنڪس جي ترقي, فزڪس کي انتهائي ڊگھائي، وقت ۽ ڪشش ثقل ۾ بيان ڪرڻ لاءِ ڪلاسيڪل ميڪنڪس کي مڪمل ڪري. [83] [84] 20 صدي جي آخري چوٿين ۾ انٽيگريٽيڊ سرڪٽس جو وسيع استعمال، ڪميونيڪيشن سيٽلائيٽس سان گڏ انفارميشن ٽيڪنالاجي ۾ هڪ انقلاب ۽ سمارٽ فونز سميت عالمي انٽرنيٽ ۽ موبائل ڪمپيوٽنگ جو عروج جو سبب بڻيو. ڊگھي، جڙيل سببن جي زنجيرن ۽ ڊيٽا جي وڏي مقدار جي ڪاميٽي سسٽمائيزيشن جي ضرورت سسٽم جي نظريي ۽ ڪمپيوٽر جي مدد سان سائنسي ماڊلنگ جي شعبن جي اڀار جو سبب بڻيا.[85]

21هين صدي

[سنواريو]
اصل مضمون جي لاءِ ڏسو 21هين صدي #سائنس ۽ ٽيڪنالاجي
M87* بليڪ هول جون چار اڳڪٿيون تصويرون ايونٽ هورائزون ٽيلي اسڪوپ تعاون ۾ الڳ ٽيمن پاران ٺاهيون ويون.

انساني جينوم پروجيڪٽ 2003 ۾ انساني جينوم جي سڀني جين جي سڃاڻپ ۽ نقشي ذريعي مڪمل ڪيو ويو.[86] 2006 ۾ پهريون ڀيرو پيدا ٿيل pluripotent انساني اسٽيم سيل ٺاهيا ويا، بالغن جي سيلز کي اسٽيم سيلز ۾ تبديل ڪرڻ جي اجازت ڏني وئي ۽ جسم ۾ موجود ڪنهن به سيل قسم ۾ تبديل ٿي.[87] 2013 ۾ هگس بوسون جي دريافت جي تصديق سان، ذيلي فزڪس جي معياري ماڊل پاران پيش ڪيل آخري ذرو مليو.[88] 2015 ۾، ڪشش ثقل واري لهرن، جن جي اڳڪٿي, هڪ صدي اڳ، عام نسبت سان ڪئي وئي هئي، پهريون ڀيرو ڏٺو ويو.[89] [90] 2019 ۾، بين الاقوامي تعاون ايونٽ Horizon Telescope بليڪ هول جي هڪريشن ڊسڪ جي پهرين سڌي تصوير پيش ڪيو.[91]

شاخون

[سنواريو]

جديد سائنس عام طور تي ٽن وڏن شاخن ۾ ورهايل آهي: فطري سائنس، سماجي سائنس، ۽ رسمي سائنس. انهن شاخن مان هر هڪ ۾ مختلف خاص ۽ اوورليپنگ سائنسي مضمونن تي مشتمل آهي جيڪي اڪثر ڪري پنهنجو پنهنجو نالو ۽ ماهر رکن ٿا. ٻئي فطري ۽ سماجي سائنس تجرباتي سائنس آهن، ڇاڪاڻ ته انهن جو علم تجرباتي مشاهدن تي مبني آهي ۽ ساڳئي حالتن ۾ ڪم ڪندڙ ٻين محققن طرفان ان جي صحيحيت جي جانچ ڪرڻ جي قابل آهي.

فطري سائنس

[سنواريو]

فطري سائنس طبیعي دنيا جو مطالعو آهي. ان کي ٻن مکيه شاخن ۾ ورهائي سگهجي ٿو: حياتياتي سائنس ۽ طبیعي سائنس. انهن ٻن شاخن کي وڌيڪ خاص شعبن ۾ ورهائي سگهجي ٿو. مثال طور، طبیعي سائنس کي ذيلي تقسيم ڪري سگهجي ٿو طبیعیات، علم ڪيميا، فلڪيات ۽ زميني سائنس. جديد فطري سائنس فطري فلسفي جو جانشين آهي جيڪو قديم يونان ۾ شروع ٿيو. گليلیو، ڊيڪارٽ، بيڪن ۽ نيوٽن انهن طريقن کي استعمال ڪرڻ جي فائدن تي بحث ڪيو جيڪي وڌيڪ رياضياتي ۽ وڌيڪ تجرباتي طريقي سان هئا. اڃا تائين، فلسفياتي نقطه نظر، گمان، ۽ مفروضا اڪثر نظر انداز ڪيا ويا آهن، جیڪو فطري سائنس ۾ ضروري آهي. سسٽماتي ڊيٽا گڏ ڪرڻ، بشمول دريافت سائنس، ڪامياب ٿي قدرتي تاريخ، جيڪا 16 صدي عيسويء ۾ ٻوٽن، جانورن، معدنيات، وغيره جي وضاحت ۽ درجه بندي ڪندي ظاهر ٿي. اڄڪلهه، "فطري تاريخ" مشاهدي جي وضاحت پيش ڪري ٿي جنهن جو مقصد مشهور سامعين لاءِ آهي.

سماجي سائنس

[سنواريو]

سماجي سائنس انساني رويي ۽ سماج جي ڪم جو مطالعو آهي. ان ۾ ڪيترائي مضمون آھن جن ۾ شامل آھن پر انتھروپولوجي، اقتصاديات، تاريخ، انساني جاگرافي، سياسي سائنس، نفسيات ۽ سماجيات تائين محدود نه آھن. سماجي سائنسن ۾، ڪيترائي مقابلا ڪندڙ نظرياتي نقطا آھن، جن مان گھڻا مقابلا ڪندڙ تحقيقي پروگرامن جي ذريعي وڌيا ويا آھن جھڙوڪ فنڪشنلسٽ، تڪراري نظريات ۽ سماجيات ۾ تعامل پسند. ماڻهن جي وڏي گروهه يا پيچيده حالتن ۾ ڪنٽرول ٿيل تجربن کي هلائڻ جي حدن جي ڪري، سماجي سائنسدان شايد ٻيا تحقيقي طريقا اختيار ڪري سگھن ٿا جهڙوڪ تاريخي طريقو، ڪيس مطالعو ۽ ڪراس ڪلچرل مطالعو. ان کان علاوه، جيڪڏهن مقدار جي معلومات موجود آهي، سماجي سائنسدان سماجي رشتن ۽ عملن کي بهتر سمجهڻ لاء شمارياتي طريقن تي ڀروسو ڪري سگهن ٿا.

رسمي سائنس

[سنواريو]

رسمي سائنس مطالعي جو هڪ علائقو آهي جيڪو رسمي سسٽم استعمال ڪندي علم پيدا ڪري ٿو. هڪ رسمي سرشتو هڪ تجريدي ڍانچو آهي، جيڪو ضابطن جي هڪ سيٽ جي مطابق محورين مان نظريات جو اندازو لڳائڻ لاءِ استعمال ڪيو ويندو آهي. ان ۾ شامل آهي رياضي، نظام جو نظريو (System Theory) ۽ نظرياتي ڪمپيوٽر سائنس. باضابطه علوم ٻين ٻن شاخن سان هڪجهڙائي رکن ٿا علم جي شعبي جي مقصدي، محتاط ۽ منظم مطالعي تي انحصار ڪندي. بهرحال، اهي تجرباتي سائنسن کان مختلف آهن، ڇاڪاڻ ته اهي خاص طور تي، تجرباتي ثبوت جي ضرورت کان سواء، انهن جي تجريدي تصورات جي تصديق ڪرڻ لاء دليلن تي انحصار ڪن ٿا. تنهن ڪري رسمي علوم هڪ ترجيحي مضمون آهن ۽ ان جي ڪري، ان تي اختلاف آهي ته ڇا اهي هڪ سائنس آهن؟ تنهن هوندي به، رسمي علوم تجرباتي علوم ۾ اهم ڪردار ادا ڪن ٿا. مثال طور، ڪيلڪيولس، شروعاتي طور تي فزڪس ۾ حرڪت کي سمجهڻ لاء ايجاد ڪيو ويو. قدرتي ۽ سماجي سائنس جيڪي رياضياتي ايپليڪيشنن تي تمام گهڻو انحصار ڪن ٿا انهن ۾ رياضياتي فزڪس، ڪيمسٽري، حياتيات، ماليات ۽ اقتصاديات شامل آهن.

اطلاقي سائنس

[سنواريو]

اطلاقي سائنس عملي مقصدن حاصل ڪرڻ لاءِ سائنسي طريقي ۽ علم جو استعمال آهي ۽ ان ۾ مختلف شعبن جهڙوڪ انجنيئرنگ ۽ طب شامل آهن. انجنيئرنگ ايجاد ڪرڻ، ڊزائين ڪرڻ، ٺاهڻ، ساخت ۽ ٽيڪنالاجين لاء سائنسي اصولن جو استعمال آهي. سائنس نئين ٽيڪنالاجي جي ترقي ۾ مدد ڪري سگهي ٿي. طب صحت کي برقرار رکڻ ۽ بحال ڪرڻ، بیماریوں جي روڪٿام، تشخيص ۽ زخم يا بيماري جي علاج ذريعي، مريضن جي سنڀال ڪرڻ جو عمل آهي. لاڳو ٿيل (اطلاقي) سائنس اڪثر ڪري بنيادي سائنسن جي ابتڙ آهن، جيڪي سائنسي نظريات ۽ قانونن کي اڳتي وڌائڻ تي مرکوز آهن جيڪي قدرتي دنيا ۾ واقعن جي وضاحت ۽ اڳڪٿي ڪن ٿا.

ڪمپيوٽيشنل سائنس ڪمپيوٽنگ پاور کي حقيقي دنيا جي حالتن کي نقل ڪرڻ لاءِ لاڳو ڪري ٿي، سائنسي مسئلن جي بهتر سمجھڻ کي فعال ڪرڻ بجاءِ صرف رسمي رياضيات حاصل ڪري سگھي ٿي. مشين لرننگ ۽ مصنوعي ذهانت جو استعمال سائنس ۾ ڪمپيوٽيشنل تعاون جي مرڪزي خصوصيت بڻجي رهيو آهي مثال طور ايجنٽ جي بنياد تي ڪمپيوٽيشنل اقتصاديات، بي ترتيب ٻيلن، موضوع جي ماڊلنگ ۽ پيشنگوئي جي مختلف شڪلين ۾. بهرحال، مشينون اڪيلي ئي علم کي اڳتي وڌائينديون آهن جيئن انهن کي انساني رهنمائي ۽ استدلال جي صلاحيت جي ضرورت هوندي آهي. ۽ اهي ڪجهه سماجي گروهن جي خلاف تعصب متعارف ڪرائي سگهن ٿا يا ڪڏهن ڪڏهن انسانن جي خلاف گهٽ ڪارڪردگي ڏيکاريندا آهن.

انٽر ڊسيپلينري سائنس

[سنواريو]

انٽر ڊسيپلينري سائنس ۾ ٻن يا ٻن کان وڌيڪ مضمونن جو ميلاپ شامل آهي، جهڙوڪ بائيو انفارميٽڪس، حياتيات ۽ ڪمپيوٽر سائنس جو ميلاپ يا سنجيدگي واري سائنس. اهو تصور قديم يوناني کان موجود آهي ۽ اهو 20ھین صدي عيسويء ۾ ٻيهر مشهور ٿيو.

سائنسي تحقيق

[سنواريو]

سائنسي تحقيق کي يا ته بنيادي يا لاڳو ڪيل تحقيق جي طور تي ليبل ڪري سگهجي ٿو. بنيادي تحقيق علم جي ڳولا آهي ۽ لاڳو ڪيل تحقيق آهي هن علم کي استعمال ڪندي عملي مسئلن جي حل جي ڳولا. اڪثر سمجھه بنيادي تحقيق مان اچي ٿي، جيتوڻيڪ ڪڏهن ڪڏهن لاڳو ڪيل تحقيق خاص عملي مسئلن کي نشانو بڻائيندي آهي. هي ٽيڪنالاجي ترقي جي طرف وٺي ٿو جيڪو اڳ ۾ تصور نه ڪيو ويو هو.

سائنس جو فلسفو

[سنواريو]

Depiction of epicycles, where a planet orbit is going around in a bigger orbit
ڪوهن لاءِ، ٽالميڪ فلڪيات ۾ ايپي سائيڪل جو اضافو هڪ پيراڊم جي اندر ”عام سائنس“ هو، جڏهن ته ڪوپرنيڪن انقلاب, هڪ پيراڊم شفٽ هو.

سائنس جي فلسفي ۾ مختلف مکاتب فکر آهن. سڀ کان وڌيڪ مشهور پوزيشن تجرباتيات آهي، جنهن جو خيال آهي ته علم هڪ عمل ذريعي پيدا ٿئي ٿو جنهن ۾ مشاهدو شامل آهي.[92] سائنسي نظريا مشاهدن کي عام ڪن ٿا. تجرباتيات عام طور تي انڊڪٽيوازم (inductivism), هڪ پوزيشن جيڪا وضاحت ڪري ٿي ته ڪيئن عام نظريات موجود تجرباتي ثبوتن جي محدود مقدار مان ٺاهي سگھجن ٿيون, کي شامل ڪري ٿو. تجربا جا ڪيترائي نسخا موجود آهن، جن ۾ غالباً بيزيانزم ۽ مفروضو ڪٽائيندڙ طريقو آهي.[93][94]

تجرباتيات، عقليت پسنديءَ جي ابتڙ بيٺو آهي، اهو موقف اصل ۾ ڊيڪارٽ سان جڙيل آهي، جنهن جو خيال آهي ته علم, مشاهدي سان نه, پر انساني عقل جي ذريعي پيدا ٿئي ٿو.[95] تنقيدي عقليت پسندي 20هين صديءَ جي سائنس جو هڪ متضاد طريقو آهي، جنهن جي تعريف پهرين آسٽريائي-برطانوي فلسفي, ڪارل پوپر ڪئي. پوپر ان طريقي کي رد ڪري ڇڏيو آهي جيڪا تجرباتي نظريي ۽ مشاهدي جي وچ ۾ رابطي کي بيان ڪري ٿو. هن دعويٰ ڪئي ته نظريا مشاهدي سان پيدا نه ٿيندا آهن، پر اهو مشاهدو نظرين جي روشنيءَ ۾ ڪيو ويندو آهي ۽ اهو واحد طريقو A جو مشاهدي کان متاثر ٿي سگهي ٿو نظريي A کان پوءِ مشاهدي سان ٽڪراءُ ٿيڻو هو، پر ٿيوري, مشاهدو B کي زنده رهڻو هو.[96] پوپر تجويز ڪئي ته تصديق جي قابليت کي غلطيءَ سان تبديل ڪرڻ جي طور تي سائنسي نظرين جي نشاني جي طور تي، انڊڪشن کي غلطيءَ سان بدلائي تجرباتي طريقي جي طور تي.[97] پوپر وڌيڪ دعوي ڪئي ته، اصل ۾ صرف هڪ عالمگير طريقو آهي، تنقيد جو منفي طريقو, سائنس سان مخصوص ناهي, آزمائش ۽ غلطي، [98] انساني ذهن جي سڀني شين، سائنس، رياضي، فلسفو ۽ آرٽ سميت کي ڍڪيندي آهي.[99]

هڪ ٻيو طريقو، اوزاريت (instrumentalism)، اوزارن جي وضاحت ۽ اڳڪٿي ڪرڻ لاءِ نظريات جي افاديت تي زور ڏئي ٿو. اهو سائنسي نظريات کي بليڪ باڪس، صرف انهن جي ان پٽ (ابتدائي حالتون) ۽ پيداوار (پيشگوئيون) لاڳاپيل هجڻ سان جي طور تي ڏسي ٿو. نتيجن، نظرياتي ادارن ۽ منطقي ڍانچو, اهي شيون آهن جن کي نظرانداز ڪيو وڃي.[100] اوزاريت جي ويجهو تعميري تجرباتيات آهي، جنهن جي مطابق هڪ سائنسي نظريي جي ڪاميابي جو بنيادي معيار اهو آهي ته ڇا اهو مشاهدو ادارن جي باري ۾ چوي ٿو صحيح آهي.[101]

ٿامس ڪوهن دليل ڏنو ته مشاهدي ۽ تشخيص جو عمل هڪ پيراڊم جي اندر ٿئي ٿو، دنيا جي هڪ منطقي طور تي هڪجهڙائي رکندڙ ”پورٽريٽ“ جيڪو ان جي فريمنگ مان ٺهيل مشاهدن سان مطابقت رکي ٿو. هن عام سائنس کي مشاهدي جي عمل ۽ ”پزل حل ڪرڻ“ جي خاصيت قرار ڏنو، جيڪو هڪ پيراڊم ۾ ٿئي ٿو، جڏهن ته انقلابي سائنس تڏهن ٿيندي آهي جڏهن هڪ پيراڊم ٻئي کي پيراڊم شفٽ ۾ ختم ڪري ٿو.[102] هر پيراڊم جا پنهنجا الڳ سوال، مقصد ۽ تشريحون آهن. تمثيلن جي وچ ۾ چونڊ دنيا جي خلاف ٻه يا وڌيڪ "پورٽريٽ" ترتيب ڏيڻ ۽ فيصلو ڪرڻ ۾ شامل آهي ته ڪهڙي مشابهت تمام گهڻي اميد رکندڙ آهي. هڪ پيراڊم شفٽ تڏهن ٿئي ٿو جڏهن مشاهدي جي هڪ وڏي تعداد پراڻي پيراڊم ۾ پيدا ٿئي ٿي ۽ هڪ نئون پيراڊم انهن جو احساس ڪري ٿو. يعني نئين پيراڊم جو انتخاب مشاهدن تي مبني هوندو آهي، جيتوڻيڪ اهي مشاهدا پراڻي پيراڊم جي پس منظر ۾ ڪيا ويندا آهن. ڪوهن لاءِ، ڪنهن تمثيل کي قبول يا رد ڪرڻ هڪ سماجي عمل جيترو ئي هڪ منطقي عمل آهي. جيتوڻيڪ ڪوهن جو موقف رشتيداريءَ مان نه آهي.[103]

آخرڪار، هڪ ٻيو طريقو اڪثر سائنسي شڪ جي بحثن ۾, ”تخليق سائنس“ جهڙين متضاد تحريڪن جي خلاف, "ميٿڊولوجيڪل نيچرلزم" بيان ڪيو ويو آهي. فطرت پرستن جو خيال آهي ته قدرتي ۽ مافوق الفطرت ۾ فرق ڪرڻ گهرجي ۽ سائنس کي قدرتي وضاحتن تائين محدود رکڻ گهرجي. [104] ميٿڊولوجيڪل نيچرلزم برقرار رکي ٿو ته سائنس کي تجرباتي مطالعي ۽ آزاد تصديق جي سخت پيروي ڪرڻ جي ضرورت آهي.[105]

ڪيترائي سوال انساني ذهن ۾ اُڀرندا رهن ٿا. ظاهر آهي ته جڏهن به ماڻهوءَ جي ذهن ۾ ڪي سوال پيدا ٿيندا ته سندس ذهن انهن جا جواب به ڳوليندو. انهيءَ ذهني ڳولا ۽ جاچ کي عام سائنسي ٻوليءَ ۾ ”سائنسي کوجنا“ ڪوٺيندا آهن. قرآن پاڪ ۾ ته ان ڳالهه جو خاص تاڪيد ڪيل آهي ته ”اي انسان، تون سج، چنڊ، تارن ۽ مُندن تي ويچار ڇو نٿو ڪرين؟“

ڏاها ماڻهو قدرت جي ڳالهين تي ويچار ڪندا هئا, يعني کوجنا ڪندا هئا. اهڙيءَ ريت آخرڪار پنهنجي ذهن ۾ پيدا ٿيل سوالن جا جواب ڳولي لهندا هئا. هر کوجنا کان پوءِ کين نئين نئين ڄاڻ ملندي هئي. اِن سوچ ۽ کوجنا واري عمل کي ئي سائنس چئجي ٿو. سائنس نئين دؤر جو لفظ آهي. ڪابه شيءِ هڪدم وجود ۾ ڪانه ٿي اچي، اُن لاءِ ورهين جا ورهيه جاکوڙ ۽ جستجو ڪرڻي پوي ٿي. ائين به ناهي ته هر ڪا کوجنا، هر ڪا جاکوڙ هڪ ئي وقت ۾ هڪ انسان جي هٿان ٿي ٿئي. پهرين ڪنهن انسان کي اندر مان ڪو ويچار ايندو آهي، اُن ويچار کي ڏسي، ٻڌي، ٻيو ماڻهو وري ٻه وکون اڳتي وڌندو ۽ پوءِ اهو سلسلو اڳتي وڌي، ڪنهن نه ڪنهن ماڳ تي وڃي پڄندو، نتيجي ۾ ڪانه ڪا نئين شئي وجود ۾ اچيو وڃي.

سائنسي ڪميونٽي

[سنواريو]

The scientific community is a network of interacting scientists who conduct scientific research. The community consists of smaller groups working in scientific fields. By having peer review, through discussion and debate within journals and conferences, scientists maintain the quality of research methodology and objectivity when interpreting results.[106]

Scientists

[سنواريو]
Portrait of a middle-aged woman
Marie Curie was the first person to be awarded two Nobel Prizes: Physics in 1903 and Chemistry in 1911[70]

Scientists are individuals who conduct scientific research to advance knowledge in an area of interest.[107][108] In modern times, many professional scientists are trained in an academic setting and, upon completion, attain an academic degree, with the highest degree being a doctorate such as a Doctor of Philosophy or PhD.[109] Many scientists pursue careers in various sectors of the economy such as academia, industry, government, and nonprofit organisations.[110][111][112]

Scientists exhibit a strong curiosity about reality and a desire to apply scientific knowledge for the benefit of health, nations, the environment, or industries. Other motivations include recognition by their peers and prestige. In modern times, many scientists have advanced degrees in an area of science and pursue careers in various sectors of the economy, such as academia, industry, government, and nonprofit environments.[113][114][115]

Science has historically been a male-dominated field, with notable exceptions. Women in science faced considerable discrimination in science, much as they did in other areas of male-dominated societies. For example, women were frequently passed over for job opportunities and denied credit for their work.[116] The achievements of women in science have been attributed to the defiance of their traditional role as labourers within the domestic sphere.[117]

Learned societies

[سنواريو]
Picture of scientists in 200th anniversary of the Prussian Academy of Sciences, 1900

Learned societies for the communication and promotion of scientific thought and experimentation have existed since the Renaissance.[118] Many scientists belong to a learned society that promotes their respective scientific discipline, profession, or group of related disciplines.[119] Membership may either be open to all, require possession of scientific credentials, or conferred by election.[120] Most scientific societies are nonprofit organisations,[121] and many are professional associations. Their activities typically include holding regular conferences for the presentation and discussion of new research results and publishing or sponsoring academic journals in their discipline. Some societies act as professional bodies, regulating the activities of their members in the public interest, or the collective interest of the membership.

The professionalisation of science, begun in the 19th century, was partly enabled by the creation of national distinguished academies of sciences such as the Italian Accademia dei Lincei in 1603,[122] the British Royal Society in 1660,[123] the French Academy of Sciences in 1666,[124] the American National Academy of Sciences in 1863,[125] the German Kaiser Wilhelm Society in 1911,[126] and the Chinese Academy of Sciences in 1949.[127] International scientific organisations, such as the International Science Council, are devoted to international cooperation for science advancement.[128]

Awards

[سنواريو]

Science awards are usually given to individuals or organisations that have made significant contributions to a discipline. They are often given by prestigious institutions; thus, it is considered a great honour for a scientist receiving them. Since the early Renaissance, scientists have often been awarded medals, money, and titles. The Nobel Prize, a widely regarded prestigious award, is awarded annually to those who have achieved scientific advances in the fields of medicine, physics, and chemistry.[129]

سماج

[سنواريو]
"Science and society" redirects here. It is not to be confused with Science & Society يا Sociology of scientific knowledge.

Funding and policies

[سنواريو]
see caption
Budget of NASA as percentage of United States federal budget, peaking at 4.4% in 1966 and slowly declining since

Scientific research is often funded through a competitive process in which potential research projects are evaluated and only the most promising receive funding. Such processes, which are run by government, corporations, or foundations, allocate scarce funds. Total research funding in most developed countries is between 1.5% and 3% of GDP.[130] In the OECD, around two-thirds of research and development in scientific and technical fields is carried out by industry, and 20% and 10%, respectively, by universities and government. The government funding proportion in certain fields is higher, and it dominates research in social science and the humanities. In less developed nations, the government provides the bulk of the funds for their basic scientific research.[131]

Many governments have dedicated agencies to support scientific research, such as the National Science Foundation in the United States,[132] the National Scientific and Technical Research Council in Argentina,[133] Commonwealth Scientific and Industrial Research Organization in Australia,[134] National Centre for Scientific Research in France,[135] the Max Planck Society in Germany,[136] and National Research Council in Spain.[137] In commercial research and development, all but the most research-orientated corporations focus more heavily on near-term commercialisation possibilities than research driven by curiosity.[138]

Science policy is concerned with policies that affect the conduct of the scientific enterprise, including research funding, often in pursuance of other national policy goals such as technological innovation to promote commercial product development, weapons development, health care, and environmental monitoring. Science policy sometimes refers to the act of applying scientific knowledge and consensus to the development of public policies. In accordance with public policy being concerned about the well-being of its citizens, science policy's goal is to consider how science and technology can best serve the public.[139] Public policy can directly affect the funding of capital equipment and intellectual infrastructure for industrial research by providing tax incentives to those organisations that fund research.[140]

Education and awareness

[سنواريو]
اصل مضمون/مضمونن جي لاءِ ڏسو سائنس, Public awareness of science ۽ Science journalism
Dinosaur exhibit in the Houston Museum of Natural Science

Science education for the general public is embedded in the school curriculum, and is supplemented by online pedagogical content (for example, YouTube and Khan Academy), museums, and science magazines and blogs. Major organizations of scientists such as the American Association for the Advancement of Science (AAAS) consider the sciences to be a part of the liberal arts traditions of learning, along with philosophy and history.[141] Scientific literacy is chiefly concerned with an understanding of the scientific method, units and methods of measurement, empiricism, a basic understanding of statistics (correlations, qualitative versus quantitative observations, aggregate statistics), and a basic understanding of core scientific fields such as physics, chemistry, biology, ecology, geology, and computation. As a student advances into higher stages of formal education, the curriculum becomes more in depth. Traditional subjects usually included in the curriculum are natural and formal sciences, although recent movements include social and applied science as well.[142]

The mass media face pressures that can prevent them from accurately depicting competing scientific claims in terms of their credibility within the scientific community as a whole. Determining how much weight to give different sides in a scientific debate may require considerable expertise regarding the matter.[143] Few journalists have real scientific knowledge, and even beat reporters who are knowledgeable about certain scientific issues may be ignorant about other scientific issues that they are suddenly asked to cover.[144][145]

Science magazines such as New Scientist, Science & Vie, and Scientific American cater to the needs of a much wider readership and provide a non-technical summary of popular areas of research, including notable discoveries and advances in certain fields of research.[146] The science fiction genre, primarily speculative fiction, can transmit the ideas and methods of science to the general public.[147] Recent efforts to intensify or develop links between science and non-scientific disciplines, such as literature or poetry, include the Creative Writing Science resource developed through the Royal Literary Fund.[148]

Anti-science attitudes

[سنواريو]
اصل مضمون جي لاءِ ڏسو Antiscience

While the scientific method is broadly accepted in the scientific community, some fractions of society reject certain scientific positions or are sceptical about science. Examples are the common notion that COVID-19 is not a major health threat to the US (held by 39% of Americans in August 2021)[149] or the belief that climate change is not a major threat to the US (also held by 40% of Americans, in late 2019 and early 2020).[150] Psychologists have pointed to four factors driving rejection of scientific results:[151]

  • Scientific authorities are sometimes seen as inexpert, untrustworthy, or biased.
  • Some marginalised social groups hold anti-science attitudes, in part because these groups have often been exploited in unethical experiments.[152]
  • Messages from scientists may contradict deeply held existing beliefs or morals.
  • The delivery of a scientific message may not be appropriately targeted to a recipient's learning style.

Anti-science attitudes often seem to be caused by fear of rejection in social groups. For instance, climate change is perceived as a threat by only 22% of Americans on the right side of the political spectrum, but by 85% on the left.[153] That is, if someone on the left would not consider climate change as a threat, this person may face contempt and be rejected in that social group. In fact, people may rather deny a scientifically accepted fact than lose or jeopardise their social status.[154]

Politics

[سنواريو]
Result in bar graph of two questions ("Is global warming occurring?" and "Are oil/gas companies responsible?"), showing large discrepancies between American Democrats and Republicans
Public opinion on global warming in the United States by political party[155]

Attitudes towards science are often determined by political opinions and goals. Government, business and advocacy groups have been known to use legal and economic pressure to influence scientific researchers. Many factors can act as facets of the politicisation of science such as anti-intellectualism, perceived threats to religious beliefs, and fear for business interests.[156] Politicization of science is usually accomplished when scientific information is presented in a way that emphasises the uncertainty associated with the scientific evidence.[157] Tactics such as shifting conversation, failing to acknowledge facts, and capitalising on doubt of scientific consensus have been used to gain more attention for views that have been undermined by scientific evidence.[158] Examples of issues that have involved the politicisation of science include the global warming controversy, health effects of pesticides, and health effects of tobacco.[158][159]

پڻ ڏسو

[سنواريو]

خارجي لنڪس

[سنواريو]
Search Wiktionary science جي لغوي معنائن جي لاءِ وڪي لغت ۾ ڏسو
باب
لاڳاپيل موضوعن تائين رسائي
سائنس باب
باب
لاڳاپيل موضوعن تائين رسائي
سائنس باب

حوالا

[سنواريو]
  1. ↑ R. P. Feynman, The Feynman Lectures on Physics, Vol.1, Chaps.1,2,&3.
  2. ↑
    "science". Merriam-Webster Online Dictionary. Merriam-Webster, Inc. حاصل ڪيل October 16, 2011. 3 a: knowledge or a system of knowledge covering general truths or the operation of general laws especially as obtained and tested through scientific method b: such knowledge or such a system of knowledge concerned with the physical world and its phenomena. }}
  3. ↑ Cohen, Eliel (2021). "The boundary lens: theorising academic actitity". The University and its Boundaries: Thriving or Surviving in the 21st Century. New York: Routledge. pp. 14–41. ISBN 978-0-367-56298-4. https://www.routledge.com/The-University-and-its-Boundaries-Thriving-or-Surviving-in-the-21st-Century/Cohen/p/book/9780367562984. Retrieved May 4, 2021. 
  4. ↑ Colander, David C.; Hunt, Elgin F. (2019). "Social science and its methods". Social Science: An Introduction to the Study of Society (17th ed.). New York, NY: Routledge. pp. 1–22. 
  5. ↑ Nisbet, Robert A.; Greenfeld, Liah. "Social Science". Encyclopedia Britannica. Encyclopædia Britannica, Inc. وقت February 2, 2022 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل May 9, 2021.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
  6. ↑ Löwe, Benedikt (2002). "The formal sciences: their scope, their foundations, and their unity". Synthese 133 (1/2): 5–11. doi:10.1023/A:1020887832028. 
  7. ↑ Rucker, Rudy (2019). "Robots and souls". Infinity and the Mind: The Science and Philosophy of the Infinite (Reprint ed.). Princeton, New Jersey: Princeton University Press. pp. 157–188. ISBN 978-0-691-19138-6. http://www.rudyrucker.com/infinityandthemind/#calibre_link-328. Retrieved May 11, 2021. 
  8. ↑ Contemporary science is typically subdivided into the natural sciences which study the material world, the social sciences which study people and societies, and the formal sciences like mathematics. Some do not consider formal sciences to be true science as theories within these disciplines cannot be tested with physical observations,
  9. ↑ Editorial Staff. "Scientific Method: Relationships among Scientific Paradigms". Seed magazine. وقت September 29, 2007 کي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل September 12, 2007. 
  10. ↑ Lindberg, David C. (2007). The beginnings of Western science: the European Scientific tradition in philosophical, religious, and institutional context (2nd ed.). University of Chicago Press. ISBN 978-0226482057. 
  11. ↑ Grant, Edward (2007). "Ancient Egypt to Plato". A History of Natural Philosophy: From the Ancient World to the Nineteenth Century. New York: Cambridge University Press. pp. 1–26. ISBN 978-0-521-68957-1. https://archive.org/details/historynaturalph00gran/page/n16. 
  12. ↑ Building Bridges Among the BRICs آرڪائيو ڪيا ويا April 18, 2023, حوالو موجود آهي وي بيڪ مشين., p. 125, Robert Crane, Springer, 2014
  13. ↑ Keay, John (2000). India: A history. Atlantic Monthly Press. p. 132. ISBN 978-0-87113-800-2. https://archive.org/details/indiahistory00keay/page/132. "The great era of all that is deemed classical in Indian literature, art and science was now dawning. It was this crescendo of creativity and scholarship, as much as ... political achievements of the Guptas, which would make their age so golden." 
  14. ↑ Lindberg, David C. (2007). "Islamic science". The beginnings of Western science: the European Scientific tradition in philosophical, religious, and institutional context (2nd ed.). Chicago: University of Chicago Press. pp. 163–92. ISBN 978-0-226-48205-7. 
  15. ↑ Lindberg, David C. (2007). "The recovery and assimilation of Greek and Islamic science". The beginnings of Western science: the European Scientific tradition in philosophical, religious, and institutional context (2nd ed.). Chicago: University of Chicago Press. pp. 225–53. ISBN 978-0-226-48205-7. 
  16. ↑ Sease, Virginia; Schmidt-Brabant, Manfrid. Thinkers, Saints, Heretics: Spiritual Paths of the Middle Ages. 2007. Pages 80-81. Retrieved October 6, 2023
  17. ↑ Principe, Lawrence M. (2011). "Introduction". Scientific Revolution: A Very Short Introduction. New York: Oxford University Press. pp. 1–3. ISBN 978-0-19-956741-6. 
  18. ↑ Lindberg, David C. (2007). "The legacy of ancient and medieval science". The beginnings of Western science: the European Scientific tradition in philosophical, religious, and institutional context (2nd ed.). Chicago: University of Chicago Press. pp. 357–368. ISBN 978-0-226-48205-7. 
  19. ↑ Grant, Edward (2007). "Transformation of medieval natural philosophy from the early period modern period to the end of the nineteenth century". A History of Natural Philosophy: From the Ancient World to the Nineteenth Century. New York: Cambridge University Press. pp. 274–322. ISBN 978-0-521-68957-1. https://archive.org/details/historynaturalph00gran. 
  20. ↑ Cahan, David, ed (2003). From Natural Philosophy to the Sciences: Writing the History of Nineteenth-Century Science. Chicago: University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-08928-7. 
  21. ↑ Lightman, Bernard (2011). "13. Science and the Public". in Shank, Michael; Numbers, Ronald; Harrison, Peter. Wrestling with Nature: From Omens to Science. Chicago: University of Chicago Press. p. 367. ISBN 978-0-226-31783-0. 
  22. ↑ Harrison, Peter (2015). The Territories of Science and Religion. Chicago: University of Chicago Press. pp. 164–165. ISBN 978-0-226-18451-7. "The changing character of those engaged in scientific endeavors was matched by a new nomenclature for their endeavors. The most conspicuous marker of this change was the replacement of "natural philosophy" by "natural science". In 1800 few had spoken of the "natural sciences" but by 1880, this expression had overtaken the traditional label "natural philosophy". The persistence of "natural philosophy" in the twentieth century is owing largely to historical references to a past practice (see figure 11). As should now be apparent, this was not simply the substitution of one term by another, but involved the jettisoning of a range of personal qualities relating to the conduct of philosophy and the living of the philosophical life." 
  23. ↑ Sindhi Adabi Board Online Library (Science_n_Tech)
  24. ↑ ڪتاب: برک سائنسي کوجنائون ۽ ايجادون، محمد عثمان ڏيپلائي
  25. ↑ انسانيت جي تعمير (مولانا وحيد الدين خان / خالد ڀٽي) | سنڌ سلامت ڪتاب گهر, وقت 2017-09-12 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل, حاصل ڪيل 2016-09-13 
  26. ↑ MacRitchie, Finlay (2011). "Introduction". Scientific Research as a Career. New York: Routledge. pp. 1–6. ISBN 978-1-4398-6965-9. https://www.routledge.com/Scientific-Research-as-a-Career/MacRitchie/p/book/9781439869659. Retrieved May 5, 2021. 
  27. ↑ Marder, Michael P. (2011). "Curiosity and research". Research Methods for Science. New York: Cambridge University Press. pp. 1–17. ISBN 978-0-521-14584-8. https://www.cambridge.org/core/books/research-methods-for-science/1C04E5D747781B68C52A79EE86BF584B. Retrieved May 5, 2021. 
  28. ↑ de Ridder, Jeroen (2020). "How many scientists does it take to have knowledge?". What is Scientific Knowledge? An Introduction to Contemporary Epistemology of Science. New York: Routledge. pp. 3–17. ISBN 978-1-138-57016-0. https://www.routledge.com/What-is-Scientific-Knowledge-An-Introduction-to-Contemporary-Epistemology/McCain-Kampourakis/p/book/9781138570153. Retrieved May 5, 2021. 
  29. ↑ Lindberg, David C. (2007). "Islamic science". The beginnings of Western science: the European Scientific tradition in philosophical, religious, and institutional context (2nd ed.). Chicago: University of Chicago Press. pp. 163–192. ISBN 978-0-226-48205-7. 
  30. ↑ Szycher, Michael (2016). "Establishing your dream team". Commercialization Secrets for Scientists and Engineers. New York: Routledge. pp. 159–176. ISBN 978-1-138-40741-1. https://www.routledge.com/Commercialization-Secrets-for-Scientists-and-Engineers/Szycher/p/book/9781498730600. Retrieved May 5, 2021. 
  31. ↑ "Progress or Return" in An Introduction to Political Philosophy: Ten Essays by Leo Strauss (Expanded version of Political Philosophy: Six Essays by Leo Strauss, 1975.) Ed. Hilail Gilden. Detroit: Wayne State UP, 1989.
  32. ↑ O'Grady, Patricia F. (2016). Thales of Miletus: The Beginnings of Western Science and Philosophy. New York City, New York and London, England: Routledge. p. 245. ISBN 978-0-7546-0533-1. Archived from the original on January 29, 2018.
  33. ↑ Burkert, Walter (June 1, 1972). Lore and Science in Ancient Pythagoreanism. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. ISBN 0-674-53918-4. Archived from the original on January 29, 2018.
  34. ↑ Pullman, Bernard (1998). The Atom in the History of Human Thought. Oxford, England: Oxford University Press. pp. 31–33. ISBN 0-19-515040-6. Archived from the original on January 29, 2018.
  35. ↑ Margotta, Roberto (1968). The Story of Medicine. New York City, New York: Golden Press.
  36. ↑ Leff, Samuel; Leff, Vera (1956). From Witchcraft to World Health. London, England: Macmillan.
  37. ↑ Smith, A. Mark (2001). Alhacen's Theory of Visual Perception: A Critical Edition, with English Translation and Commentary, of the First Three Books of Alhacen's De Aspectibus, the Medieval Latin Version of Ibn al-Haytham's Kitāb al-Manāẓir, 2 vols. Transactions of the American Philosophical Society. 91. Philadelphia: American Philosophical Society. ISBN 978-0-87169-914-5. OCLC 47168716. 
  38. ↑ Smith, A. Mark (1981). "Getting the Big Picture in Perspectivist Optics". Isis 72 (4): 568–89. doi:10.1086/352843. PMID 7040292. 
  39. ↑ Goldstein, Bernard R (2016). "Copernicus and the Origin of his Heliocentric System". Journal for the History of Astronomy 33 (3): 219–35. doi:10.1177/002182860203300301. http://pdfs.semanticscholar.org/e610/194b7b608cab49e034a542017213d827fb70.pdf. Retrieved 12 April 2020. 
  40. ↑ Smith, A. Mark (1981). "Getting the Big Picture in Perspectivist Optics". Isis 72 (4): 568–89. doi:10.1086/352843. PMID 7040292. 
  41. ↑ Cohen, H. Floris (2010). "Greek nature knowledge transplanted and more: Renaissance Europe". How modern science came into the world. Four civilizations, one 17th-century breakthrough (2nd ed.). Amsterdam: Amsterdam University Press. pp. 99–156. ISBN 978-90-8964-239-4. 
  42. ↑ Koestler, Arthur (1990). The Sleepwalkers: A History of Man's Changing Vision of the Universe. London: Penguin Books. p. 1. ISBN 0-14-019246-8. https://archive.org/details/sleepwalkershist00koes_0/page/1. 
  43. ↑ van Helden, Al. "Pope Urban VIII". The Galileo Project. وقت 11 November 2016 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 3 November 2016.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
  44. ↑ Gingerich, Owen (1975). "Copernicus and the Impact of Printing". Vistas in Astronomy 17 (1): 201–218. doi:10.1016/0083-6656(75)90061-6. Bibcode: 1975VA.....17..201G. 
  45. ↑ Zagorin, Perez (1998). Francis Bacon. Princeton: Princeton University Press. p. 84. ISBN 978-0-691-00966-7. 
  46. ↑ Davis, Philip J.; Hersh, Reuben (1986). Descartes' Dream: The World According to Mathematics. Cambridge, MA: Harcourt Brace Jovanovich. 
  47. ↑ Gribbin, John (2002). Science: A History 1543–2001. Allen Lane. p. 241. ISBN 978-0-7139-9503-9. "Although it was just one of the many factors in the Enlightenment, the success of Newtonian physics in providing a mathematical description of an ordered world clearly played a big part in the flowering of this movement in the eighteenth century" 
  48. ↑ "Gottfried Leibniz – Biography". Maths History. وقت 11 July 2017 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 2 March 2021.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
  49. ↑ Freudenthal, Gideon; McLaughlin, Peter (20 May 2009). The Social and Economic Roots of the Scientific Revolution: Texts by Boris Hessen and Henryk Grossmann. Springer Science & Business Media. ISBN 978-1-4020-9604-4. https://books.google.com/books?id=PgmbZIybuRoC&pg=PA162. Retrieved 25 July 2018. 
  50. ↑ Encyclopedia of the Renaissance. Facts on File. 1987 (published 1 December 1987). ISBN 978-0816013159. https://archive.org/details/encyclopediaofre0000unse_d0p5. 
  51. ↑ van Horn Melton, James (2001). The Rise of the Public in Enlightenment Europe. Cambridge University Press. pp. 82–83. doi:10.1017/CBO9780511819421. ISBN 978-0511819421. https://www.cambridge.org/core/books/rise-of-the-public-in-enlightenment-europe/BA532085A260114CD430D9A059BD96EF. Retrieved 27 May 2022. 
  52. ↑ "The Scientific Revolution and the Enlightenment (1500–1780)" (PDF). وقت 14 January 2024 تي اصل (PDF) کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 29 January 2024.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
  53. ↑ "Scientific Revolution | Definition, History, Scientists, Inventions, & Facts". Britannica. وقت 18 May 2019 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 29 January 2024.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
  54. ↑ Brock Biology of Microorganisms (11th ed.). Prentice Hall. 2006. ISBN 978-0131443297. 
  55. ↑ Guicciardini, N. (1999). Reading the Principia: The Debate on Newton's Methods for Natural Philosophy from 1687 to 1736. New York: Cambridge University Press. ISBN 978-0521640664. https://archive.org/details/readingprincipia0000guic. 
  56. ↑ Calisher, CH (2007). "Taxonomy: what's in a name? Doesn't a rose by any other name smell as sweet?". Croatian Medical Journal 48 (2): 268–270. PMID 17436393. 
  57. ↑ Darrigol, Olivier (2000). Electrodynamics from Ampère to Einstein. New York: Oxford University Press. ISBN 0198505949. https://archive.org/details/electrodynamicsf0000darr. 
  58. ↑ Olby, R.C.; Cantor, G.N.; Christie, J.R.R.; Hodge, M.J.S. (1990). Companion to the History of Modern Science. London: Routledge. p. 265. 
  59. ↑ Magnusson, Magnus. "Review of James Buchan, Capital of the Mind: how Edinburgh Changed the World". New Statesman. وقت 6 June 2011 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 27 April 2014.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
  60. ↑ Swingewood, Alan (1970). "Origins of Sociology: The Case of the Scottish Enlightenment". The British Journal of Sociology 21 (2): 164–180. doi:10.2307/588406. 
  61. ↑ Fry, Michael (1992). Adam Smith's Legacy: His Place in the Development of Modern Economics. Paul Samuelson, Lawrence Klein, Franco Modigliani, James M. Buchanan, Maurice Allais, Theodore Schultz, Richard Stone, James Tobin, Wassily Leontief, Jan Tinbergen. Routledge. ISBN 978-0-415-06164-3. https://archive.org/details/adamsmithslegacy0000unse. 
  62. ↑ Lightman, Bernard (2011). "13. Science and the Public". in Shank, Michael; Numbers, Ronald; Harrison, Peter. Wrestling with Nature: From Omens to Science. Chicago: University of Chicago Press. p. 367. ISBN 978-0-226-31783-0. 
  63. ↑ Leahey, Thomas Hardy (2018). "The psychology of consciousness". A History of Psychology: From Antiquity to Modernity (8th ed.). New York, NY: Routledge. pp. 219–253. ISBN 978-1-138-65242-2. 
  64. ↑ Padian, Kevin (2008). "Darwin's enduring legacy". Nature 451 (7179): 632–634. doi:10.1038/451632a. PMID 18256649. Bibcode: 2008Natur.451..632P. 
  65. ↑ Henig, Robin Marantz (2000). The monk in the garden: the lost and found genius of Gregor Mendel, the father of genetics. pp. 134–138. https://archive.org/details/monkingardenlost00heni. 
  66. ↑ Miko, Ilona (2008). "Gregor Mendel's principles of inheritance form the cornerstone of modern genetics. So just what are they?". Nature Education 1 (1): 134. https://www.nature.com/scitable/topicpage/gregor-mendel-and-the-principles-of-inheritance-593/. Retrieved 9 May 2021. 
  67. ↑ Rocke, Alan J. (2005). "In Search of El Dorado: John Dalton and the Origins of the Atomic Theory". Social Research 72 (1): 125–158. doi:10.1353/sor.2005.0003. 
  68. ↑ حوالي جي چڪ: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Reichl-1980
  69. ↑ Mould, Richard F. (1995). A century of X-rays and radioactivity in medicine: with emphasis on photographic records of the early years (Reprint. with minor corr ed.). Bristol: Inst. of Physics Publ.. p. 12. ISBN 978-0-7503-0224-1. 
  70. ↑ 70.0 70.1 Estreicher, Tadeusz (1938). "Curie, Maria ze Skłodowskich" (pl ۾). Polski słownik biograficzny, vol. 4. p. 113. 
  71. ↑ Thomson, J.J. (1897). "Cathode Rays". Philosophical Magazine 44 (269): 293–316. doi:10.1080/14786449708621070. https://zenodo.org/record/1431235. Retrieved 24 February 2022. 
  72. ↑ Goyotte, Dolores (2017). "The Surgical Legacy of World War II. Part II: The age of antibiotics". The Surgical Technologist 109: 257–264. https://www.ast.org/ceonline/articles/402/files/assets/common/downloads/publication.pdf. Retrieved 8 January 2021. 
  73. ↑ Erisman, Jan Willem; MA Sutton; J Galloway; Z Klimont; W Winiwarter (October 2008). "How a century of ammonia synthesis changed the world". Nature Geoscience 1 (10): 636–639. doi:10.1038/ngeo325. Bibcode: 2008NatGe...1..636E. http://www.physics.ohio-state.edu/~wilkins/energy/Resources/Essays/ngeo325.pdf.xpdf. Retrieved 22 October 2010. 
  74. ↑ Emmett, Robert; Zelko, Frank (2014). "Minding the Gap: Working Across Disciplines in Environmental Studies". Environment & Society Portal. RCC Perspectives no. 2. doi:10.5282/rcc/6313. http://www.environmentandsociety.org/perspectives/2014/2/minding-gap-working-across-disciplines-environmental-studies. 
  75. ↑ Furner, Jonathan (1 June 2003). "Little Book, Big Book: Before and After Little Science, Big Science: A Review Article, Part I". Journal of Librarianship and Information Science 35 (2): 115–125. doi:10.1177/0961000603352006. 
  76. ↑ Kraft, Chris; James Schefter (2001). Flight: My Life in Mission Control. New York: Dutton. pp. 3–5. ISBN 0-525-94571-7. https://archive.org/details/flight00chri. 
  77. ↑ Kahn, Herman (1962). Thinking about the Unthinkable. Horizon Press. 
  78. ↑ Shrum, Wesley (2007). Structures of scientific collaboration. Joel Genuth, Ivan Chompalov. Cambridge, Mass.: MIT Press. ISBN 978-0-262-28358-8. OCLC 166143348. https://www.worldcat.org/oclc/166143348. Retrieved 31 May 2022. 
  79. ↑ Rosser, Sue V. (12 March 2012). Breaking into the Lab: Engineering Progress for Women in Science. New York: New York University Press. p. 7. ISBN 978-0-8147-7645-2. 
  80. ↑ Penzias, A. A. (2006). "The origin of elements". Science (Nobel Foundation) 205 (4406): 549–54. doi:10.1126/science.205.4406.549. PMID 17729659. http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1978/penzias-lecture.pdf. Retrieved 4 October 2006. 
  81. ↑ Weinberg, S. (1972). Gravitation and Cosmology. John Whitney & Sons. pp. 495–464. ISBN 978-0-471-92567-5. https://archive.org/details/gravitationcosmo00stev_0/page/495. 
  82. ↑ Futuyma, Douglas J.; Kirkpatrick, Mark (2017). "Chapter 1: Evolutionary Biology". Evolution (4th ed.). Sinauer. pp. 3–26. ISBN 978-1605356051. https://global.oup.com/ushe/product/evolution-9781605356051. Retrieved 30 May 2022. 
  83. ↑ Miller, Arthur I. (1981). Albert Einstein's special theory of relativity. Emergence (1905) and early interpretation (1905–1911). Reading: Addison–Wesley. ISBN 978-0-201-04679-3. 
  84. ↑ ter Haar, D. (1967). The Old Quantum Theory. Pergamon Press. pp. 206. ISBN 978-0-08-012101-7. https://archive.org/details/oldquantumtheory0000haar. 
  85. ↑ von Bertalanffy, Ludwig (1972). "The History and Status of General Systems Theory". The Academy of Management Journal 15 (4): 407–26. 
  86. ↑ Naidoo, Nasheen; Pawitan, Yudi; Soong, Richie; Cooper, David N.; Ku, Chee-Seng (October 2011). "Human genetics and genomics a decade after the release of the draft sequence of the human genome". Human Genomics 5 (6): 577–622. doi:10.1186/1479-7364-5-6-577. PMID 22155605. 
  87. ↑ Rashid, S. Tamir; Alexander, Graeme J.M. (March 2013). "Induced pluripotent stem cells: from Nobel Prizes to clinical applications". Journal of Hepatology 58 (3): 625–629. doi:10.1016/j.jhep.2012.10.026. ISSN 1600-0641. PMID 23131523. 
  88. ↑ O'Luanaigh, C. "New results indicate that new particle is a Higgs boson" (Press release). CERN. وقت 20 October 2015 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 9 October 2013.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
  89. ↑ Abbott, B.P.; Abbott, R.; Abbott, T.D.; Acernese, F.; Ackley, K.; Adams, C.; Adams, T.; Addesso, P. et al. (2017). "Multi-messenger Observations of a Binary Neutron Star Merger". The Astrophysical Journal 848 (2): L12. doi:10.3847/2041-8213/aa91c9. Bibcode: 2017ApJ...848L..12A. 
  90. ↑ Cho, Adrian (2017). "Merging neutron stars generate gravitational waves and a celestial light show". Science. doi:10.1126/science.aar2149. 
  91. ↑ "Media Advisory: First Results from the Event Horizon Telescope to be Presented on April 10th | Event Horizon Telescope". وقت 20 April 2019 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 21 September 2021. 
  92. ↑ Godfrey-Smith, Peter (2003c). "Induction and confirmation". Theory and Reality: An Introduction to the Philosophy of Science. Chicago: University of Chicago. pp. 39–56. ISBN 978-0-226-30062-7. https://archive.org/details/theoryrealityint00godf. 
  93. ↑ Godfrey-Smith, Peter (2003o). "Empiricism, naturalism, and scientific realism?". Theory and Reality: An Introduction to the Philosophy of Science. Chicago: University of Chicago. pp. 219–232. ISBN 978-0-226-30062-7. https://archive.org/details/theoryrealityint00godf. 
  94. ↑ Godfrey-Smith, Peter (2003c). "Induction and confirmation". Theory and Reality: An Introduction to the Philosophy of Science. Chicago: University of Chicago. pp. 39–56. ISBN 978-0-226-30062-7. https://archive.org/details/theoryrealityint00godf. 
  95. ↑ Godfrey-Smith, Peter (2003b). "Logic plus empiricism". Theory and Reality: An Introduction to the Philosophy of Science. Chicago: University of Chicago. pp. 19–38. ISBN 978-0-226-30062-7. https://archive.org/details/theoryrealityint00godf. 
  96. ↑ Godfrey-Smith, Peter (2003d). "Popper: Conjecture and refutation". Theory and Reality: An Introduction to the Philosophy of Science. Chicago: University of Chicago. pp. 57–74. ISBN 978-0-226-30062-7. https://archive.org/details/theoryrealityint00godf. 
  97. ↑ Godfrey-Smith, Peter (2003d). "Popper: Conjecture and refutation". Theory and Reality: An Introduction to the Philosophy of Science. Chicago: University of Chicago. pp. 57–74. ISBN 978-0-226-30062-7. https://archive.org/details/theoryrealityint00godf. 
  98. ↑ Godfrey-Smith, Peter (2003g). "Lakatos, Laudan, Feyerabend, and frameworks". Theory and Reality: An Introduction to the Philosophy of Science. Chicago: University of Chicago. pp. 102–121. ISBN 978-0-226-30062-7. https://archive.org/details/theoryrealityint00godf. 
  99. ↑ Popper, Karl (1972). Objective Knowledge. 
  100. ↑ Newton-Smith, W.H. (1994). The Rationality of Science. London: Routledge. p. 30. ISBN 978-0-7100-0913-5. https://archive.org/details/rationalityofsci0000newt. 
  101. ↑ سانچو:Cite thesis
  102. ↑ Bird, Alexander (2013). Zalta, Edward N.. ed. Thomas Kuhn. http://plato.stanford.edu/archives/fall2013/entries/thomas-kuhn/. Retrieved 26 October 2015. 
  103. ↑ Kuhn, Thomas S. (1970). The Structure of Scientific Revolutions (2nd ed.). University of Chicago Press. p. 206. ISBN 978-0-226-45804-5. https://philpapers.org/rec/KUHTSO-2. Retrieved 30 May 2022. 
  104. ↑ Godfrey-Smith, Peter (2003). "Naturalistic philosophy in theory and practice". Theory and Reality: An Introduction to the Philosophy of Science. Chicago: University of Chicago. pp. 149–162. ISBN 978-0-226-30062-7. https://archive.org/details/theoryrealityint00godf. 
  105. ↑ Brugger, E. Christian (2004). "Casebeer, William D. Natural Ethical Facts: Evolution, Connectionism, and Moral Cognition". The Review of Metaphysics 58 (2). 
  106. ↑ Kornfeld, W; Hewitt, CE (1981). "The Scientific Community Metaphor". IEEE Transactions on Systems, Man, and Cybernetics 11 (1): 24–33. doi:10.1109/TSMC.1981.4308575. http://dspace.mit.edu/bitstream/handle/1721.1/5693/AIM-641.pdf?sequence=2. Retrieved 26 May 2022. 
  107. ↑ "Eusocial climbers" (PDF). E.O. Wilson Foundation. وقت 27 April 2019 تي اصل (PDF) کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 3 September 2018. But he's not a scientist, he's never done scientific research. My definition of a scientist is that you can complete the following sentence: 'he or she has shown that...'," Wilson says.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
  108. ↑ "Our definition of a scientist". Science Council. وقت 23 August 2019 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 7 September 2018. A scientist is someone who systematically gathers and uses research and evidence, making a hypothesis and testing it, to gain and share understanding and knowledge.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
  109. ↑ Cyranoski, David; Gilbert, Natasha; Ledford, Heidi; Nayar, Anjali; Yahia, Mohammed (2011). "Education: The PhD factory". Nature 472 (7343): 276–79. doi:10.1038/472276a. PMID 21512548. Bibcode: 2011Natur.472..276C. 
  110. ↑ Kwok, Roberta (2017). "Flexible working: Science in the gig economy". Nature 550: 419–21. doi:10.1038/nj7677-549a. 
  111. ↑ Woolston, Chris (2007). Editorial. ed. "Many junior scientists need to take a hard look at their job prospects". Nature 550: 549–552. doi:10.1038/nj7677-549a. 
  112. ↑ Lee, Adrian; Dennis, Carina; Campbell, Phillip (2007). "Graduate survey: A love–hurt relationship". Nature 550 (7677): 549–52. doi:10.1038/nj7677-549a. 
  113. ↑ Cyranoski, David; Gilbert, Natasha; Ledford, Heidi; Nayar, Anjali; Yahia, Mohammed (2011). "Education: The PhD factory". Nature 472 (7343): 276–279. doi:10.1038/472276a. PMID 21512548. Bibcode: 2011Natur.472..276C. 
  114. ↑ Kwok, Roberta (2017). "Flexible working: Science in the gig economy". Nature 550: 419–421. doi:10.1038/nj7677-549a. 
  115. ↑ Lee, Adrian; Dennis, Carina; Campbell, Phillip (2007). "Graduate survey: A love–hurt relationship". Nature 550 (7677): 549–552. doi:10.1038/nj7677-549a. 
  116. ↑ Whaley, Leigh Ann (2003). Women's History as Scientists. Santa Barbara, California: ABC-CLIO, INC.. 
  117. ↑ Spanier, Bonnie (1995). "From Molecules to Brains, Normal Science Supports Sexist Beliefs about Difference". Im/partial Science: Gender Identity in Molecular Biology. Indiana University Press. ISBN 978-0-253-20968-9. 
  118. ↑ Parrott, Jim. "Chronicle for Societies Founded from 1323 to 1599". Scholarly Societies Project. وقت 6 January 2014 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 11 September 2007.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
  119. ↑ "The Environmental Studies Association of Canada – What is a Learned Society?". وقت 29 May 2013 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 10 May 2013.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
  120. ↑ "Learned societies & academies". وقت 3 June 2014 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 10 May 2013.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
  121. ↑ "Learned Societies, the key to realising an open access future?". Impact of Social Sciences. London School of Economics. وقت 5 February 2023 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 22 January 2023.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
  122. ↑ "Accademia Nazionale dei Lincei" (ٻولي ۾ Italian). وقت 28 February 2010 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 11 September 2007.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
  123. ↑ "Prince of Wales opens Royal Society's refurbished building". The Royal Society. وقت 9 April 2015 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 7 December 2009.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
  124. ↑ Meynell, G.G. "The French Academy of Sciences, 1666–91: A reassessment of the French Académie royale des sciences under Colbert (1666–83) and Louvois (1683–91)". وقت 18 January 2012 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 13 October 2011.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
  125. ↑ ITS. "Founding of the National Academy of Sciences". .nationalacademies.org. وقت 3 February 2013 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 12 March 2012.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
  126. ↑ "The founding of the Kaiser Wilhelm Society (1911)". Max-Planck-Gesellschaft. وقت 2 March 2022 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 30 May 2022.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
  127. ↑ "Introduction". Chinese Academy of Sciences. وقت 31 March 2022 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 31 May 2022.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
  128. ↑ "Two main Science Councils merge to address complex global challenges". UNESCO. وقت 12 July 2021 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 21 October 2018.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
  129. ↑ Stockton, Nick (7 October 2014). "How did the Nobel Prize become the biggest award on Earth?". Wired. https://www.wired.com/2014/10/whats-nobel-prize-become-biggest-award-planet. 
  130. ↑ "Main Science and Technology Indicators – 2008-1" (PDF). OECD. وقت 15 February 2010 تي اصل (PDF) کان آرڪائيو ٿيل.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
  131. ↑ OECD Science, Technology and Industry Scoreboard 2015: Innovation for growth and society. OECD. 2015. p. 156. doi:10.1787/sti_scoreboard-2015-en. ISBN 978-9264239784. http://www.oecd-ilibrary.org/science-and-technology/oecd-science-technology-and-industry-scoreboard-2015_sti_scoreboard-2015-en. Retrieved 28 May 2022. 
  132. ↑ Kevles, Daniel (1977). "The National Science Foundation and the Debate over Postwar Research Policy, 1942–1945". Isis 68 (241): 4–26. doi:10.1086/351711. PMID 320157. 
  133. ↑ "Argentina, National Scientific and Technological Research Council (CONICET)". International Science Council. وقت 16 May 2022 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 31 May 2022.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
  134. ↑ Innis, Michelle (17 May 2016). "Australia to Lay Off Leading Scientist on Sea Levels" (en-US ۾). The New York Times. ISSN 0362-4331. https://www.nytimes.com/2016/05/18/world/australia/australia-to-lay-off-leading-scientist-on-sea-levels.html. 
  135. ↑ "Le CNRS recherche 10.000 passionnés du blob". Le Figaro (ٻولي ۾ French). وقت 27 April 2022 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 31 May 2022.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
  136. ↑ Bredow, Rafaela von (18 December 2021). "How a Prestigious Scientific Organization Came Under Suspicion of Treating Women Unequally" (en ۾). Der Spiegel. ISSN 2195-1349. https://www.spiegel.de/international/germany/how-a-prestigious-scientific-organization-came-under-suspicion-of-treating-women-unequally-a-96da63b5-19af-4fde-b044-445f9cfd6159. 
  137. ↑ "En espera de una "revolucionaria" noticia sobre Sagitario A*, el agujero negro supermasivo en el corazón de nuestra galaxia". ELMUNDO (ٻولي ۾ Spanish). وقت 13 May 2022 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 31 May 2022.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
  138. ↑ Fletcher, Anthony C.; Bourne, Philip E. (27 September 2012). "Ten Simple Rules To Commercialize Scientific Research". PLOS Computational Biology 8 (9): e1002712. doi:10.1371/journal.pcbi.1002712. ISSN 1553-734X. PMID 23028299. Bibcode: 2012PLSCB...8E2712F. 
  139. ↑ Marburger, John Harmen III (10 February 2015). Science policy up close. Crease, Robert P.. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. ISBN 978-0-674-41709-0. OCLC 875999943. 
  140. ↑ حوالي جي چڪ: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Bush-1945
  141. ↑ Gauch, Hugh G. (2012). Scientific Method in Brief. New York: Cambridge University Press. pp. 7-10. ISBN 9781107666726. 
  142. ↑ Benneworth, Paul; Jongbloed, Ben W. (31 July 2009). "Who matters to universities? A stakeholder perspective on humanities, arts and social sciences valorisation". Higher Education 59 (5): 567–588. doi:10.1007/s10734-009-9265-2. ISSN 0018-1560. https://ris.utwente.nl/ws/files/47901538/Benneworth2010Who.pdf. Retrieved 16 August 2023. 
  143. ↑ Dickson, David. "Science journalism must keep a critical edge". Science and Development Network. وقت 21 June 2010 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. 
  144. ↑ Mooney, Chris. "Blinded By Science, How 'Balanced' Coverage Lets the Scientific Fringe Hijack Reality". Columbia Journalism Review. شمارو. 4. وقت 17 January 2010 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 20 February 2008.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
  145. ↑ McIlwaine, S.; Nguyen, D.A. (2005). "Are Journalism Students Equipped to Write About Science?". Australian Studies in Journalism 14: 41–60. http://espace.library.uq.edu.au/view/UQ:8064. Retrieved 20 February 2008. 
  146. ↑ "Popular science: Get the word out". Nature 504 (7478): 177–9. December 2013. doi:10.1038/nj7478-177a. PMID 24312943. 
  147. ↑ Wilde, Fran. "How Do You Like Your Science Fiction? Ten Authors Weigh In On 'Hard' vs. 'Soft' SF". Tor.com. وقت 4 April 2019 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 4 April 2019.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
  148. ↑ Petrucci, Mario. "Creative Writing – Science". وقت 6 January 2009 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 27 April 2008.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
  149. ↑ Tyson, Alec; Funk, Cary; Kennedy, Brian; Johnson, Courtney. "Majority in U.S. Says Public Health Benefits of COVID-19 Restrictions Worth the Costs, Even as Large Shares Also See Downsides". Pew Research Center Science & Society. وقت 9 August 2022 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 4 August 2022.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
  150. ↑ Kennedy, Brian. "U.S. concern about climate change is rising, but mainly among Democrats". Pew Research Center. وقت 3 August 2022 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 4 August 2022.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
  151. ↑ Philipp-Muller, Aviva; Lee, Spike W. S.; Petty, Richard E. (26 July 2022). "Why are people antiscience, and what can we do about it?" (en ۾). Proceedings of the National Academy of Sciences 119 (30): e2120755119. doi:10.1073/pnas.2120755119. ISSN 0027-8424. PMID 35858405. Bibcode: 2022PNAS..11920755P. 
  152. ↑ Gauchat, Gordon William (2008). "A Test of Three Theories of Anti-Science Attitudes". Sociological Focus 41 (4): 337–357. doi:10.1080/00380237.2008.10571338. 
  153. ↑ Poushter, Jacob; Fagan, Moira; Gubbala, Sneha. "Climate Change Remains Top Global Threat Across 19-Country Survey". Pew Research Center's Global Attitudes Project. وقت 31 August 2022 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 5 September 2022.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
  154. ↑ McRaney, David (2022). How Minds Change: The Surprising Science of Belief, Opinion, and Persuasion. [New York, NY]: Portfolio/Penguin. ISBN 978-0-593-19029-6. OCLC 1322437138. https://www.worldcat.org/oclc/1322437138. Retrieved 5 September 2022. 
  155. ↑ McGreal, Chris (26 October 2021). "Revealed: 60% of Americans say oil firms are to blame for the climate crisis". The Guardian. https://www.theguardian.com/environment/2021/oct/26/climate-change-poll-oil-gas-companies-environment. "Source: Guardian/Vice/CCN/YouGov poll. Note: ±4% margin of error." 
  156. ↑ Goldberg, Jeanne (2017). "The Politicization of Scientific Issues: Looking through Galileo's Lens or through the Imaginary Looking Glass". Skeptical Inquirer 41 (5): 34–39. https://www.csicop.org/si/show/politicization_of_scientific_issues. Retrieved 16 August 2018. 
  157. ↑ Bolsen, Toby; Druckman, James N. (2015). "Counteracting the Politicization of Science". Journal of Communication (65): 746. 
  158. ↑ 158.0 158.1 Freudenberg, William F.; Gramling, Robert; Davidson, Debra J. (2008). "Scientific Certainty Argumentation Methods (SCAMs): Science and the Politics of Doubt". Sociological Inquiry 78: 2–38. doi:10.1111/j.1475-682X.2008.00219.x. http://sciencepolicy.colorado.edu/students/envs_5720/freudenberg_etal_2008.pdf. Retrieved 12 April 2020. 
  159. ↑ van der Linden, Sander; Leiserowitz, Anthony; Rosenthal, Seth; Maibach, Edward (2017). "Inoculating the Public against Misinformation about Climate Change". Global Challenges 1 (2): 1. doi:10.1002/gch2.201600008. PMID 31565263. PMC 6607159. Bibcode: 2017GloCh...100008V. https://www.repository.cam.ac.uk/bitstream/1810/270860/1/global%20challenges.pdf. Retrieved 25 August 2019. 
"https://sd.wikipedia.org/w/index.php?title=سائنس&oldid=296911" تان ورتل