ايران

اسلامي جمھوريہ ايران Islamic Republic of Iran جمهوری اسلامی ایران (Persian) Jomhuri-ye Eslāmi-ye Irān
جھنڊو Emblem
شُعار: ' استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی Esteqlāl, Āzādi, Jomhuri-ye Eslāmi خودمختياري، آزادي ، اسلامي جمھوريہ
ترانو:  سرود ملی جمهوری اسلامی ایران Sorud-e Melli-ye Jomhuri-ye Eslāmi-ye Irān ("National Anthem of the Islamic Republic of Iran") فائل:Sorud-e Mellí-e Yomhurí-e Eslamí-e Irán (Philharmonic Orchestra).ogg
گادي جو هنڌ	تھران 35°41′N 51°25′E
سڀ کان وڏو شهر	تھران
دفتري ٻوليون	فارسي
تسلیم ٿيل مقامي  ٻوليون	#فارسي(%53 ) آذربائيجاني ۽ ٻيون ترڪ لھجن واريون ٻوليون (%18) جن ۾ : (قشقائي ،ترڪماني ) شامل آهن ڪردش(%10 ) گيلاڪ(%7 )۽ مزندراني لوري(%6) بلوچي(%2) عربي(% 2) آرمينيائي ،اشوري,جارجيائي,لاڪي,سيمناني،طلاش۽ ٽيٽي(%2)
نسلي گروھ	* فارسي(%61) آذربائيجاني(%16) ڪرد(%10) بختياري(%6) ترڪمان (%2) بلوچ(%2) عرب(%2)
مذهب	سرڪاري مذھب اسلام: اثنا عشري حنفي شافعي مالڪي حنبلي ٻيا مذھب : عيسائيت، يھوديت ۽ پارسي
مقامي آبادي	ايراني فارسي(تاريخي) ايرانين(يورپي ٻولين ۾)
حڪومت	يونيٽري صدارتي اسلامڪ ريپبلڪ ديني رياست يا ٽوٽليٽيرين رياست
• ايران جو سپريم ليڊر	علي خامنائي
• ايران جو صدر	حسن روحاني
• ايراني پارليامينٽ جو اسپيڪر	علي لاريجاني
• ايران جو چيف جسٽس	صادق لاريجاني
• مٿيون ایوان	اڪسپيڊينسي ڊسسرنمينٽ ڪائونسل گارجين ڪائونسل آف ايران
• ھيٺيون ایوان	اسلامڪ ڪنسلٽيٽو اسيمبلي
يونيفڪيشن
• ميڊين ايمپائر	c. 678 BC
• اڪئمنيڊ ايمپائر	550 BC
• پارٿين ايمپائر	247 BC
• ساساني ايمپائر	224 AD
• باعد ايمپائر	934 AD
• صفوي ايمپائر	1501
• اسلامڪ ريپبلڪ	1 April 1979
• موجودہ آئين	24 October 1979
• ايراني آئيني ريفرنڊم	28 July 1989
پکيڙ
• جملي	1٬648٬195 km2 (636٬372 sq mi) (17th)
• پاڻي (%)	7.07
آبادي
• 2018 اندازو	81,672,300 (18th)
•  گھاٽائي	48 /km2 (124.3 /sq mi) (162nd)
جِي ڊي پي (مساوي قوت خريد )	2018 لڳ ڀڳ
• ڪل	$1.749 trillion (18th)
• في سيڪڙو	$21,241
جِي. ڊي. پي  (رڳو نالي ۾ )	2018 لڳ ڀڳ
• ڪل	$438.3 billion (27th)

ايران جو جھنڊو

بيج جو عڪس

ايران (Iran) اسلامي جمهوريا ايران (Jomhuri-ye Eslāmi-ye Irān)، ايشيا ۾ واقع آهي. ايران  کي فارس ءِ سرڪاري طور تي اسلامي جمهوريا ايران پڻ سڏيو ويندو آهي جيڪو اولھہ ايشياءَ ۾ واقعي آهي.جنهن جو سرحدون اتر اوله ۾ امريڪا ،آذربائيجان،ڪاذڪستان ءِ روس سان لڳن ٿيو. اتر۔اولھہ ۾ ترڪمانستان، افغانستان ء پاڪستان سان جڏهن ته ڏکڻ ۾ فارس جی نار ء اومان ءِ اولھہ ۾ ترڪي ۽ عراق سان لڳن ٿيو. ايران جو مجموعي رقبو 16,48,195 چورس ڪلوميٽر آهي، جيڪو وچ اوڀر جو ٻيو وڏو ملڪ ءِ دنيا جو 18ھون وڏو ملڪ آهي ءِ آباديءَ جي لحاظ سان 17ھون وڏو ملڪ آهي. هن وقت سرڪار جو گاديءَ وارو شهر ’تهران‘ آهي، جڏهن ته ملڪ جي ٻين مشهور شهرن ۾ اصفهان، شيراز، تبريز ۽ مشهد شامل آهن، جيڪي مختلف وقتن تي، ايران جا گادي جا هنڌ رهيا آهن.

ايشيا کنڊ جو مشهور ملڪ ء جي پراڻي تهذيبن مان آهي. اتر ۽ اولهه وارا حصا، جابلو ايراضيءَ وارا آهن؛ اتر ڏانهن، ’البرز‘ ۽ ’دماوند‘ اتانهيون جابلو چوٽيون آهن. ايران جو گهڻو حصو صحرائي (رڻ پٽ) آهي. هڪڙي ريلوي لائين، ايراني نار کان هلي قزوين سمنڊ (Caspian Sea) تائين ويندي آهي؛ ٻي مشهد کي تهران سان ملائي ٿي. سڄي ملڪ ۾ رستن جو ڄار وڇايل آهي. هتي ميوو جام ٿيندو آهي، خاص ڪري انگور، بادام، صوف ۽ شفتالو وغيره جام پوکبا آهن. ڪڻڪ، چانور، تماڪ ۽ پُست جي ڏوڏي پڻ پوکبي آهي. ملڪ جي آمدني جو وڏو ذريعو تيل (پيٽرول) آهي.

لفظ ايران

لفظ ’ايران‘، پروٽو ايرانين (آريانه) مان نڪتو آهي جنهن جو مطلب ”آرين جي سرزمين“ آهي. اساطيري روايتن موجب، هوشنگ بن ڪيومرث، پنهنجي ملڪ جو نالو ايران رکيو ۽ جڏهن سندس پٽ ’پارس‘ تخت تي ويٺو ته ملڪ پڻ ’پارس‘ چوائجڻ لڳو. اها سلطنت بلوچستان، ڪش، مڪران، ڪرمان، غور، باميان، هندوڪش، سيستان، خراسان، ماوراءِ النهر، دشت، اصفهان، مازندران، استر آباد، گرگان، فارس، لارستان، خوزستان، افغانستان، ڪابل، پنجاب، ڪردستان، شيروان، بابل، موصل ۽ ديار بڪر تي مشتمل هئي.

عهد اسلامي ۾، شاهنامي جي ذريعي، جڏهن قديم روايتون اچارجڻ لڳيون، ته ايران جو نالو وري مقبول ٿي ويو. هندستان ۾، خاص طور تي مغليا دؤر ۾ گهڻو ڪري ايران جو نالو ملي ٿو. سلطنت ايران جي باشندن، پاڻ کي سال 1890ع ۾ ايراني چوائڻ تي اصرار ڪيو، تڏهن سال 1935ع ۾ سرڪاري طور، هن ملڪ جو نالو، ’ايران‘ رکيو ويو.

ايران ۽ فارس

پارس یا فارس کي ايران چئبو آهي ۽ اُتي جا رهاڪو پاڻ کي ”ايراني“ سڏائين ٿا ۽ سندن ٻوليون به ايراني ٻوليون سڏجن ٿيون. ”فارس“ مان ”فارسی“ (Persian) لفظ ٺاهيو اٿن، پر اصل ۾ اها سڄي ايران جي ٻولي نه آهي. اها اصل ايران جي گهڻن پرڳڻن مان فقط پارس يا فارس نالي هڪ پرڳڻي جي ٻولي آهي: پر انهيءَ پرڳڻي ۾ عيسوي سن کان ڇهه صديون اڳي ڪياني بادشاهه (Achaemenian Kings) دارا وغيره (330 ق ۔م کان 550 ق. م)، ۽ عيسوي ٽين صديءَ ۾ ساساني بادشاهه (Sasanian Kings) پيدا ٿيا، جي سڄي فارس (ايران) جا والي ٿيا، ته سندين ٻولي ”فارسی“ سڏجڻ ۾ آئي، جيڪا اصل ۾ فارس پرڳڻي جي ٻولي آهي عربيءَ ۾ ”پ“ اکر ڪونهي، تنهن ڪري عربن پارس ۽ پارسي لفظن جا اچار ڦيرائي فارس ۽ فارسي ڪيا.

فارسيءَ جا قسم

فارسيءَ جا ٽن قسمن جا درجا آهن: آڳاٽي، وچولي ۽ پڃاڙڪي. قديم فارسي دارا بادشاهه جي وقت جي ٻولي آهي، ۽ وچولي ”پهلوي“ آهي؛ پڇاڙڪي درجي واري فارسي (Classical Persian) اها آهي، جا اڄڪلهه اسڪولن ۽ ڪاليجن ۾ پاڙهڻ ۾ اچي ٿي. فارسي ۽ سنسڪرت آريا ٻوليون آهن ۽ هڪ ٻئي کي گهڻو ويجهيون آهن.

تاريخ

هڪ غار ۾ تهيل نڪش

آڳاٽو نالو

ايران جو قديم نالو ’پرسس‘ يا ’پرشيا‘ هو. ’پرشيا‘، يوناني رومن لقب ’پرسي‘ مان نڪتل آهي، جيڪو هخامنشين لاءِ استعمال ٿيندو هو. صحيح معنيٰ ۾ ’پريشيا‘ مان مراد اهو علائقو آهي، جتي جا رهاڪو ’پرشين‘ چوائيندا هئا؛ يعني قديم عهد جو ’پرسس‘ ۽ موجوده زماني جو ”فارس“. مسلم دؤر ۾ ’فارس‘، انهيءَ ’پرسس‘ خطي کي چيو ويندو هو، ليڪن اهو لفظ، ايراني صوبن ۾ ڳالهائجڻ وارين ٻولين مان هڪڙي ٻوليءَ جو نالو پڻ هو. اها ٻولي، جنهن کي اسين ’پرشين‘ (فارسي) چئون ٿا، سا نائين صدي عيسويءَ ۾ ڪتابي ٻولي ٿي وئي هئي.

سيروش اعظم (ڪوروش ڪبير يا ڪيخسرو) ڇهين صديءَ ق. م ۾ هخامنشي حڪومت جو بنياد رکيو، جيڪا گهڻو ڪري دنيا جي پهرين بادشاهت هئي. اهو ئي حاڪم، قرآن شريف ۾ مذڪور ذوالقرنين هو. اها سلطنت سال 331 ق. م ۾ سڪندر جي هٿان ختم ٿي. پوءِ پارٿي (Pathenian) برسر اقتدار آيا، جن کي ’اشڪاني‘ چيو ويندو آهي. سال 229ع ۾ هخامنشي خاندان جي هڪ فرد ’اردشير بابڪان‘ ساساني سلطنت جو بنياد رکيو. شاپور، بهرام گور، خسرو اول (نوشيروان) ۽ خسرو ٻيو (پرويز) هن گهراڻي جا وڏا بادشاهه هئا. قادسيه (پهرين جون 637ع) ۽ نهاوند (641ع) جي جنگين ۾ ساساني سلطنت جو خاتمو ٿيو. جنهن بعد، ايران اسلامي نظام جي جهوليءَ ۾ آيو. ان کان پوءِ هيءُ ملڪ، سڄي جو سڄو، جزوي طرح وڏين اسلامي سلطنتن، ديلمي، غزنوي، سلجوقي، خوارزم شاهي، تاتاري، ايلخاني ۽ تيموي وغيره جو مرڪز رهيو. ترڪن (سال 1038ع) ۽ منگولن (سال 1387ع) جي ايران تي ڪاهن دؤران، ملڪ وڏي سياسي ڏڦيڙ جو شڪار رهيو.

سال 1502ع ۾ صفوي سلطنت جو قيام عمل ۾ آيو، جنهن ۾ شاهه اسماعيل، شاھہ طهماسپ ۽ شاھہ عباس اعظم وڏا بادشاهه هئا. وري ٿوري ٿوري عرصي لاءِ افغان، افشار ۽ زند اقتدار ۾ رهيا. سال 1794ع ۾ قاچاري حڪومت قائم ٿي. انهيءَ دؤر ۾ ايران جي عظمت ۽ اوج ختم ٿي ويا، تنهنڪري ايران، روس ۽ برطانيا جي هٿن ۾ ورهائجي ويو هو. سال 1736ع ڌاري، نادرشاهه ايراني تخت تي ويٺو. سال 1738ع ۾ هن، هندستان تي ڪاهه ڪري، وڏي دولت هٿ ڪئي. سال 1747ع ۾ هن ظالم حڪمران کي قتل ڪيو ويو. سال 1797ع ۾ قاچار قبيلي جو هڪ سردار آغا محمد خان تخت تي ويٺو.

ايران جو ورهاڱو

ملڪ جو سرڪاري نظام سال 1904ع تائين مطلق العناني (بادشاهت) تي ٻڌل هو، جنهن کان پوءِ مشروط دستوري حڪومت قائم ٿي. 31 آگسٽ 1909ع تي روس ۽ برطانيا جي وچ ۾، ايران بابت هڪڙو ڳجهو ٺاهه ٿيو، جنهن مطابق ايران کي ٽن حصن ۾ ورهايو ويو: اتريون حصو روس جي اثر هيٺ، ڏاکڻيون حصو برطانيا جي سنڀال هيٺ ۽ وچ وارو حصو اڻڌريو رکيو ويو؛ گڏوگڏ اهو به فيصلو ٿيو ته افغانستان، روسي حلقي جي اثر کان ٻاهر رهندو ۽ امير سان سڀئي معاملا، برطانيا جي ذريعي طيءِ ڪيا ويندا. ان کان سواءِ، ”تبت“ تي چين جي حاڪميت تسليم ڪئي وئي. هن ٺاهه سان گڏ، ٻه ٻيون به يادداشتون شامل هيون، جن مان هڪڙي جو تعلق دره دانيال سان، اهڙيءَ طرح هو، جيڪو روس لاءِ فائديمند هو. ٻئي ضميمي جو تعلق ايراني نار سان هو، جنهن ۾ برطانيا جو گهڻو حصو تسليم ڪيو ويو.

سال 1921ع ۾ ايراني فوجي جنرل رضا خان، قاچار خاندان جي بادشاهه جو تختو اونڌو ڪري ’رضا شاهه‘ جو لقب اختيار ڪرڻ بعد پهلوي خاندان جو بنياد وڌو. رضا شاهه سڄي عرصي ۾ ئي، ملڪ ۾ ترقياتي ڪمن کي زور وٺرائي، ملڪ جون حالتون بدلائي ڇڏيون.

ايران، 20 صدي ۾

سال 1921ع ۾ ايران کي فوجي انقلاب جو منهن ڏسڻو پيو. رضا شاهه پهلوي، هڪ فوجي آفيسر ايران تي قبضو ڪيو. ساڻس سيم ضياءُ الدين تباتاني پڻ شامل رهيو. سال 1925ع ۾ رضا شاهه ايران جو بادشاهه بڻجي پهلوي خاندان جو بنياد رکيو. هن قوميت، فوجي آمريت، معتدل مزاجي ۽ ڪميونزم مخالف عنصر کي ملائي ملڪ ۾ معاشي سڌارا، انتظامي سڌارا ۽ معاشرتي سڌارا آندا، پر هن جي جدت پسندي تي گهڻي ٽيڪاٽپڻي ڪئي ويئي. ان کان سواءِ هن تي ڪرپشن جا گهڻا الزام لڳا. هن تي اهو به الزام لڳو ته هن خاص پوليس جوڙي مخالفن تي بدترين تشدد ڪيو آهي. 19 آگسٽ، 1953ع تي سندس پٽ محمد رضا شاهه پهلوي اقتدار ۾ آيو، جڏهن ٻي جنگ عظيم هلي رهي هئي ته محمد رضا شاهه پهلوي به ڪافي سڌارا آندا، جن ۾ جديد رستن تي ايران کي معاشي طور سگهارو بڻائڻ به شامل هو. تنهن هوندي به عوامي سطح تي انهن سڌارن جو اثر ڪو نه پيو. هن تي اسلامي مذهبي تحريڪن ۽ ٻين سياسي گروهن وڏي تنقيد ڪئي. جن ۾ آيت الله روح الله خميني سڀني کان اڳيان هو، جنهن کي سال 1963ع ڌاري گرفتار ڪيو ويو. شاهه محمد رضا پهلوي، حسن علي منصور جي اڳواڻي ۾ ساواڪ (SAVAK) نالي هڪ تنظيم ٺاهي ته جيئن مخالفن سان منهن ڏئي سگهجي. هن تنظيم ٻن سالن جي اندر سياسي مخالفن ۽ سياسي قيدين جا وڏي تعداد ۾ ماڻهو ماري ڇڏيا ۽ ڪيترن کي تشدد جو نشانو بڻايو.

سال 1964ع کان ماڻهو آيت الله روح الله خميني کي پنهنجو سياسي اڳواڻ سمجهڻ لڳا. سال 1970ع تائين خميني کي گهڻي پٺڀرائي حاصل ٿي وئي. سال 1971ع ۾ عراق ايران جنگ لڳي. سال 1973ع ۾ شاهه ايران تيل کي حڪومتي قبضي ۾ وٺي ڇڏيو. سال 1973ع ڌاري عربن جو ساٿ نه ڏنو، پر هن تيل جون قيمتون به وڌائي ڇڏيون. ايران ۽ عراق جي سرحدن جو فيصلو 5 مارچ 1975ع تي ٿيو. سال 1977ع ۾ آمريڪي صدر جمي ڪارٽر جي چوڻ تي شاهه ايران ڪن قيدين کي آزاد ڪيو ۽ ريڊ ڪراس کي اجازت ڏني ته هو ڀلي قيدين جو جائزو وٺن. انهيءَ وچ ۾ مجاهدين خلق ۽ رستاخیز نالي سياسي پارٽين ايران ۾ پنهنجا پير پختا ڪري ورتا. هنن شاهه جي کليل مخالفت ڪرڻ شروع ڪري ڏني. ساڳي سال مشهور اسلامي اڳواڻ علي شريعتي ساواڪ جي تشدد سبب مارجي ويو. هي ايران جو تمام مشهور اڳواڻ هو، جنهن ڪري شريعتي جي پوئلڳن ۾ شاهه جي خلاف ڪاوڙ پيدا ٿي. ساڳي ورهيه خمينيءَ جو پٽ مصطفيٰ هڪ حادثي ۾ مارجي ويو. ماڻهن ۾ اڃا غصو وڌيو ۽ خمينيءُ سان همدرديون ٿيون.

جنوري 1978ع ۾ ايران ۾ اسلامي انقلاب آيو. محمد رضا شاهه کي هٽائي اسلامي ريپبلڪ ايران جي نالي سان ملڪ تي آيت الله روح الله خمينيءَ جو قبضو ٿيو. خميني ملڪ جي ڪاروبار هلائڻ لاءِ هڪ سپريم ڪائونسل قائم ڪئي. پهرين فيبروري 1979ع ۾ آيت الله خميني، جيڪو ملڪ بدري جي زندگي گذاري رهيو هو واپس تهران پهتو ته سندس شاندار استقبال ڪيو ويو ۽ شاهه محمد رضا پهلوي کي ملڪ ڇڏڻو پيو. آيت الله روح الله خميني 1979ع کان سپريم ليڊر آف ايران جي اڳواڻ طور پنهنجي وفات تائين خدمتون سرانجام ڏيندو رهيو. سندس دور ۾ ملڪ ۾ اسلامي نظام لاڳو ٿيو. آيت الله خمينيءَ جو لاڏاڻو 3 جون 1989ع ۾ ٿي. هن وقت به ڪجهه ترميمن سان ايران ۾ اسلامي نظام نافذ آهي.

ٻولي،ادب ۽ تاريخ

ايران هڪ آڳاٽو ملڪ آهي، جنهن جي پنهنجي رسم الخط (لپي) ۽ ادب هو. ان جو گهڻو حصو زماني جي ڦيرگهير جو شڪار ٿي ويو، پر يوناني، يهودي، اسلامي ۽ خود ايراني ماخذ ان جي نشاندهي ڪن ٿا ته ايرانين، حضرت عيسيٰ کان اڳ ”ماد“ بادشاهن جي اقتدار واري دؤر ۾ (708 550 ق. م) بابل جو ميخي خط (مٽيءَ جي ڦرهين تي لوهه يا ڪاٺيءَ جي ڪلين سان لکڻ جو طريقو) اختيار ڪيو. اهو خط، ميخي خط جي ٻين سڀني نمونن کان سادو ۽ متوازن هو. هخامنشي دؤر (550 330 ق. م) جا ڪتبا انهيءَ خط کي ”پارسي باستان“ يا قديم فارسيءَ جو نالو ڏين ٿا. انهيءَ دؤر ۾، ايران ۾ هڪ ٻيو خط ”اويستائيءَ“ جي نالي سان پڻ هلندڙ هو، جيڪو زردشتي مذهب جي ڪتابن لاءِ هو.

اشڪاني دؤر (348 224 ق. م)

اشڪاني دؤر (348 224 ق. م) ۾ ملندڙ ٻوليءَ ۽ رسم الخط کي ”پهلوي“ نالي سان سڏيو ويو آهي. ساساني دؤر (224 651 ق. م) ۾ پڻ ساڳيو ئي رسم الخط رائج هو.

پهلوي لپيءَ جا ٻه قسم ٻڌايا وڃن ٿا: هڪڙو قديم خط يا ’خط ڪنده‘ جي نالي سان، جيڪو ڪتبن کان سواءِ ٻئي ڪنهن به هنڌ نٿو ملي؛ ٻئي خط کي ساساني يا پهلوي چوندا آهن. ساساني دؤر جون باقي سڀ لکتون ۽ تحريرون، هن خط ۾ لکيون ويون آهن.

قديم ايران جي انهن سڀني ٻولين جو واسطو، ٻولين جي هند يورپي گروهه سان آهي. اهڙيءَ طرح ايران جي ٻولين ۽ تمدن جو، دنيا جي ٻين ٻولين، مثلاً: سنسڪرت، يوناني ۽ لاطيني وغيره سان گهرو تعلق آهي. پهلوي زبان جي ڪن اهڙن ڪتابن جو ذڪر، قديم ايراني ۽ عربي زبان جي ڪتابن ۾ موجود آهي، جيڪي يوناني يا سنسڪرت ٻولين مان، پهلوي ٻوليءَ ۾ منتقل ڪيا ويا هئا. پهلوي زبان جي ادب جو وڏو حصو، ايران تي عربن جي تسلسلي ۽ پهلوي رسم الخط جي متروڪ ٿي وڃڻ ڪارڻ، هوريا هوريا ناپيد ٿي ويو. ايران ۾ اسلام جي اچڻ کان اڳ جي ادبي تاريخ جو اختصار انهن ڪجهه جملن سان ڪري سگهجي ٿو ته: قديم دؤر ۾ ايراني ادب ڏاڍو وسيع نه هو؛ ادب رڳو درٻارين ۽ مذهبي اڳواڻن تائين محدود هو. انهيءَ ۾ ڪو شڪ ڪونهي ته ساساني دؤر سان شاندار روايتون سلهاڙيون وڃن ٿيون. ان دؤر جي آخري ڏينهن ۾، درٻارين ۽ مذهبي طبقن ۾ اخلاقي پستي گهر ڪري وئي هئي، تنهنڪري درٻار فتنن جو آکاڙو بڻجي وئي هئي. نوان نوان مذهبي فرقا وجود ۾ اچڻ لڳا ۽ عام زندگي به زوال جي اثر کان بچي نه سگهي، تنهنڪري چئي سگهجي ٿو ته ايران ۾ اسلام جي آمد وقت، ايراني ادب جي حيثيت قابل ذڪر نه هئي.

عرب، اسلام جو جهنڊو کڻي اٿيا؛ نهاوند وٽ بادشاهه يزدگرد ٽئين کي هار ڏيئي، 21ھ/ 642ع ۾ ساساني حڪومت جو خاتمو آندائون. انهيءَ فتح کان پوءِ ٻن سون ورهين تائين، عرب خليفا ايران تي صاحبي آيا. اهو عرصو ايران جي لاءِ، هر لحاظ کان انقلاب جو دؤر هو. ايراني سماج، زبان، ادب، مطلب ته زندگيءَ جي هر شعبي ۾، اسلام جي اثر هيٺ، هڪ نئين صورت جنم ورتو. اها تبديلي، فارسي ادب جي مختصر خاڪي سان پيش ڪجي ٿي.

عربن جي حملي وقت، ايران جو عام زبان پهلوي هئي. اها به حقيقت آهي ته ساساني دؤر ۾، ايران جي مختلف حصن ۾ جدا جدا ٻوليون ڳالهايون وينديون هيون؛ جيئن: خوزلي، ديملي، طبري، ڪوچي، ڪُردي ۽ آذيري وغيره. ان کان سواءِ، ايران جي اتر ۾، سمرقند جي علائقي ۾ ’ختني‘ ٻولي هلندي هئي.

اسلامي دؤر ۾

اسلامي دؤر ۾، ايران اندر هڪ نئين ٻوليءَ جنم ورتو. ٽيئن صدي هجريءَ جي وچ ۾ ايران جي ٻولي کي دري، پارسي دري، يا رڳو پارسي يا فارسي نالو ڏنو ويو. اهو هڪ عام لهجو هو، جيڪو ساساني عهد جي آخر ۾ ۽ اسلامي دؤر جي شروعات ۾، ايران ۾ هلندڙ هيو ۽ هڪڙي مستقل ٻوليءَ جي صورت ورتائين. ٽيئن ۽ چوٿينءَ صدي هجريءَ ۾، سيستان، خراسان، ماوراءُ النهر، گرگران، ري ۽ ٻين مرڪزن ۾ شاعرن ۽ اديبن انهيءَ زبان کي خيال جي اظهار جو ذريعو بڻايو. اُها ئي اها زبان هئي، جنهن تي اسلامي عهد ۾، پهريون دفعو اوڀر ايران جي شاعرن ۽ نثرنگارن جي نظر پئي.

اسلامي دؤر جي ايران ۾ انهيءَ دري، فارسي دري ۽ فارسيءَ جو ادبي ۽ علمي حلقن ۾ مرتبو وڌيو. اسلامي دؤر جي شروع کان اڄ تائين،ا ها ئي ٻولي، ايران جي علمي ۽ ادبي ٻولي آهي. اهو پهلو به اهم آهي ته گذريل يارهن ٻارهن صدين جي، طويل سفر جي باوجود فارسي زبان ۾ ڪو خاص فرق نه آيو.

طاهري دؤر (820 872ع )

هن دؤر ۾ ايران تي عرب مسلط رهيا. عباسي خليفي مامون جي حڪم سان، ظاهر کي خراسان جي امارت ملي. ان سان ايرانين ۾ قومي طرفداريءَ جو اظهار به ملي ٿو. عربن جي خلاف، ايرانين جي تحريڪ جو مرڪز خراسان هو. اهوئي علائقو، ايندڙ صدين تائين فارسي زبان ۽ ادبي توسيع جو مرڪز رهيو. چيو وڃي ٿو ته حنظله بادغيسي (835ع) ۽ محمود وراق (836ع) هن دؤر جا شاعر آهن.

صفاري دؤر (862_ 900 )

يعقوب بن ليث صفار، پهريون ايراني شخص آهي، جنهن مڪمل طور آزاد ۽ مستقل حڪومت جو بنياد رکيو. صفاري سربراهه، فارسي زبان ۽ ادب سان گهڻو تعلق رکندا هئا. ان دؤر جا معروف شاعر فيروز مشرقي (896ع) ۽ ابوسليڪ گرگائي هئا. اهي ٻئي عمرو بن ليث (782ھ) جا معاصر چيا وڃن ٿا.

ساساني دؤر (900_ 998 )

ساساني بادشاهن جو هي دؤر فارسي ادب جو ترقيءَ جو زمانو آهي. سندس تخت گاهه بخارا هو، پر ماوراءَ النهر، سيسان ۽ خراسان کان وٺي، اوڀر صحرائي علائقي تائين، هن خاندان جي صاحبي هئي. انهن باشاهن، ايران جي تهذيبي روايتن جو احياءَ ڪيو ۽ ايراني رسمن رواجن کي فروغِ ڏنو. هن دؤر جا مشهور شاعر مسعود مروزي ۽ رُودڪي، شهيد بلخي، شاعر بخاري ۽ دقيقي آهن.

غزنوي دؤر (976 1039ع )

فارسي ادب لاءِ هيءُ ترقي، ترويج ۽ واڌاري جو زمانو هو. غزنوي بادشاهن، فارسي ادب جي دل کولي سرپرستي ڪئي. هن گهراڻي جي ناليواري حڪمران سلطان محمود غزنوي (1030ع) جي ادب دوستي ۽ علم پروريءَ جي ڪري، هڪ روايت مطابق سندس درٻار سان چار سؤ شاعر لاڳاپيل هئا ۽ بخارا، غزنا، سمرقند ۽ ٻيا شهر علم ۽ ادب جا مرڪز هئا.

غزني دؤر جي فارسي شاعريءَ جو گهڻو حصو قصيدي تي آهي. اهي قصيدا، تاريخي، سماجي ۽ خود ادبي لحاظ کان وڏي اهميت رکن ٿا. ابوالقاسم بن احمد عنصري بلخي (1039ع) جا گهڻا قصيدا سلطان محمود غزنويءَ، سلطان مسعود ۽ امير يوسف جي دؤر جا چيل آهن. هو سلطان سان هر جنگي معرڪي ۾ گڏ هوندو هو. ٻين شاعرن ۾ ابوالحسن بن لوغ، ابو نصر عبدالعزيز بن منصور مروزي، ابوالنجم ۽ احمد منوچهر شامل هئا.

شاهنامي جو خالق ابوالقاسم منصور بن حسن فردوسي (1025ع) ايرانين جو قومي شاعر آهي. شاهنامو نه صرف ساساني ۽ غزنوي عهد جو عظيم شعري ڪارنامو آهي، اصل ۾ اها فارسيءَ جي عظمت جي اهم سند آهي ۽ قديم ايران جي شاندار تهذيب ۽ ثقافت جو آئينيدار آهي. فردوسي 365ھ/ 975ع يا 380ھ/1009ع ۾ يا ان کان ڪجهه پوءِ مڪمل ڪيو. شاهنامي جو بنيادي مقصد قديم زماني کان مسلمانن جي آمد تائين، ايران جي تاريخ نظم ۾ لکڻ آهي. شاهنامه فردوسي ۾ دقيقيءَ جا هڪ هزار شعر پڻ شامل آهن. ان کان علاوه 50 فرمانروارئن جا احوال، ايران جي افسانوي بادشاهه ”ڪيومرث“ ۽ ساساني بادشاهه يزد گرد سوم جي عربن هٿان هارائڻ جو احوال، ايران تي عربن جي فتح، ڪيڪائوس جي دؤر ۾ حڪومتن جو بيان ۽ رستم ۽ سندس پٽ سهراب وچ ۾ جنگ ڪرڻ جا احوال پڻ شامل آهن.

هن دؤر ۾، ايراني شاعرن ۽ اديبن، عربيءَ کي فارسيءَ تي ترجيح پئي ڏني آهي؛ باوجود ان جي ڪي ڪتاب فارسي نثر ۾ پڻ لکيا ويا آهن. ابو علي حسن عبدالله ابن سينا جو شمار، دنيا جي مشهور فلسفين ۾ ٿيندو آهي. هن جدا جدا موضوعن تي هڪ سؤ کان وڌيڪ ڪتاب تصنيف ڪيا. سندس گهڻا ڪتاب عربي ۾ آهن، جڏهن ته فارسي ۾ به ڪي ڪتاب ملن ٿا. ابو ريحان محمد بن احمد البيروني ۽ شيخ ابوالحسن فرقاني به هن دؤر جا وڏا عالم ٿي گذريا آهن.

سلجوقي دؤر (1039 1230 )

هي دؤر غز، ترڪن جي هڪ سردار ”سجلوق“ سان ڳنڍيل آهي، جنهن سلجوقي سلطنت جو بنياد وڌو. سندس ٻن پوٽن: چغري ۽ طغري خراسان ۾ غزنوين کي هارايو. ان کان پوءِ هيءُ خاندان، پنهنجي سلطنت ۾ اضافو ڪندو رهيو.

سلجوقي دؤر، عظيم شاعرن، اديبن، مؤرخن، فقيهن ۽ مشائخن جو دؤر آهي. هن دؤر ۾ فارسي ادب ۾، عارفانه عقيده به عام ٿيا. هن زماني ۾ غوري، خوارزم شاهي ۽ غزنويءَ کان سواءِ ٻيون به حڪومتون موجود آهن. هن دؤر ۾، شيخ ابو سعيد ابن الخير (1048ع)، خواجه عبدالله انصاري هروي (1088ع)، ابوالمجيد مجدد بن آدم سنائي (1150ع)، شيخ فريد الدين عطار (229ع)، وغيره اهڙا صوفي هئا، جن فارسي غزل کي توجه جو مرڪز بڻايو. هن دؤر جو، فارسيءَ جو عظيم شاعر عُمر خيام آهي. ابوالفتح بن ابراهيم نيشاپوري، (1133ع) سلجوقي دؤر جو اهو عظيم دانشمند، عالم ۽ شاعر آهي، جيڪو ’عمر خيام‘ جي نالي سان ادب جي دنيا ۾ مشهور آهي. هو نجوم، حڪمت ۽ هيئت جو ماهر هو. سندس شهرت جو باعث، سندس رباعيون آهن. هن دؤر ۾ فخرالدين اسعد گرگاني (1054ع) حڪيم ابو محمد الياس بن يوسف بن زڪي بن مريد نظامي گنجوي (1217ع)، جنهن جون 5 مثنويون ادب جي دنيا ۾ بي مثال آهن. پنجئي مثنويون جدا جدا بحرن ۾ چيل آهن. پهرين مثنوي، مخزن الاسرار آهي، جنهن جو موضوع زهد ۽ تقويٰ آهي: ٻي مثنوي ”خسرو ۽ شريف“ آهي، جنهن ۾ فرهاد، ڪوهه بي ستون کي ٽُڪي، کير جي نهر ٺاهي ٿو ٽين مثنويءَ جو موضوع ”ليليٰ مجنون“ آهي، ۽ چوٿين مثنويءَ جو نالو ”هفت پيڪر“ آهي، جنهن ۾ بادشاهه بهرام گور جي سرمستين ۽ سرشارين جا قصا بيان ڪيل آهن. هن کي ”هفت گنبذ“ پڻ چوندا آهن. پنجين ۽ آخري مثنوي ”سڪندرنامه“ آهي. ايلخاني ۽ تيموري دؤر (1230 1505ع ):هيءُ دؤر پاڻ سان قيامت خيز هنگامه کڻي آيو. هن صديءَ جي آغاز ۾ ئي چنگيز خان، وچ اوڀر تي ڪاهه ڪئي. ان ڪاهه ۾ خوارزم شاهي فنا ٿي وئي. هن ايران ۽ ان جي پاڙيسرين جي قتل عام کان پوءِ اڳتي هلي، عباسي خلافت کي به پاڙئون ڪڍي ڇڏيو. چنگيز خان ۽ هلاڪو خان جي اولاد مان هڪ فرمانروا غازن خان اسلام قبول ڪيو. ايلخاني 1329ع تائين حڪومت ڪندا رهيا،ان کانپوي 50 ورهين کان پوءِ تيمور خان ايران کي فتح ڪيو، جنهن جي اولاد 16 هين صديءَ تائين ايران ۾ حڪومت ڪئي.

ايران تي منگولن ۽ تيمورين جي ڏهڪائيندڙ ڪاهن، شهر جا شهر ۽ علائقن جا علائقا ويران ڪري ڇڏيا؛ اڻڳڻ عالم، فاضل، شاعر ۽ اديب ماريا ڪيا ويا؛ مدرسا ۽ مسيتون ڊاٺيون ويون؛ زندگيءَ جي هر شعبي تي ڏهڪاءُ ڇانيل هئو. ان کان پوءِ جڏهن منگول مسلمان ٿيا ته امن امان جي فضا قائم ٿي ۽ ادب جي اجراءَ جو سلسلو وري شروع ٿي ويو. منگولن جي اسلام قبولڻ کان اڳ وارين ڪاهن ۾ ڪيترائي شاعر ۽ اديب، ڀر وارن ملڪن ۾ هجرت ڪري ويا. ان لڏپلاڻ جي ڪري فارسي ادب ۾ وسعت ٿي. ايران کان ٻاهر فارسي مرڪزن ۾، هندستان کي وڏي اهميت حاصل آهي، جتي امير خسرو دهلوي ۽ امير حسن سنجري ۽ ٻين فارسي ادب ۽ ٻوليءَ جي وڏي خدمت ڪئي.

فارسيءَ جي ٽن عظيم شاعرن: مولانا جلال الدين روميءَ، شيخ سعديءَ ۽ خواجا حافظ جو لاڳاپو به انهيءَ دؤر سان آهي. اهو پڻ اتفاق آهي ته فارسيءَ جي عظيم ڪلاسيڪي شاعري به انهيءَ دؤر ۾ ختم ٿئي ٿي. شرف الدين مسلم بن عبدالله سعدي شيرازي (1291) گلستان بوستان کان سواءِ غزل، رباعيون ۽ قطعا وڏي انداز ۾ چيا آهن. مولانا جلال الدين رومي (1273) فارسيءَ جو عظيم شاعر آهي؛ منگولن جي ڪاهن کان پوءِ هجرت ڪري ترڪي هليو ويو ۽ اتي سندس ملاقات هڪ درويش شمس تبريزيءَ سان ٿي. ان ملاقات، سندس زندگيءَ ۾ انقلاب آڻي ڇڏيو؛ درس ۽ تدريس ڇڏي، معرفت ۽ طريقت جي راهه تي هلڻ لڳو. سندس مشهور مثنوي جا ڇهه دفتر آهن، جن کي ”هفت قرآن در زبان پهلويءَ“ جو درجو ڏنو ويندو آهي. خواجا شمس الدين محمد حافظ شيرازي (1390ع) غزل جو ٺاهڪو شاعر ٿي گذريو آهي، جنهن جو بدل اڄ تائين فارسي شاعريءَ ۾ ملي نه سگهيو آهي.

صفوي ۽ قاچاري دؤر (1501 1906ع )

ايران ۾ تيموري سطلنت جي خاتمي کان پوءِ صفوي بادشاهن جو سلسلو شروع ٿيو. هن خاندان، ايران تي ٻن سؤ ورهين کان وڌيڪ عرصو حڪمراني ڪئي. صفوين کي نادرشاهه افشار ختم ڪيو. اصلي بندانگشتي|قجر بادشاھن جي دور ۾ تھران جو نقشو

سانچو:اصلي

مغل دؤر (1526 1857ع )

هن دؤر ۾ شعر جو مرڪز ايران مان منتقل ٿي هندستان ۾ آيو. دهلي ۽ آگري، شيراز ۽ افغانستان جي جاءِ والاري. مغل دؤر جي شاعرن، قصيدي ۽ غزل ۾ ڪمال حاصل ڪري ورتو. مغل بادشاهن پنهنجن درٻارن ۾ ملڪ الشعراءَ مقرر ڪيا. مغلن جا امير ۽ وزير به فارسي ٻوليءَ ۽ ادب جا شيدائي هئا. امير خسروءَ کان پوءِ فيضي، عرفي، نظيري، بيدل ۽ غالب غزل جي شمع روشن رکندا آيا. ناصر علي سرهندي، مُلا طغريٰ شهري، ابو طالب عليم همداني، صائب، فطرت موسوي قمي، عاقل خان رازي، بينش ڪاشميري، نعت خان عالي، اشرف مازند راني ۽ مير عبدالجليل بلگرامي به مغل دؤر جا وڏا نالا هئا. نظم نسق: ايران هيٺين تيرهن صوبن ۾ ورهايل آهي: (1) گيلان، جنهن ۾ زنجان، قزوين ۽ ارڪ شامل آهن. هن جو صدر مقام ’دشت‘ آهي. (2) مازندران، جنهن ۾ گورخان، دامغان ۽ شاهه رُود شامل آهن، ’سُودي‘ هن جو گادي وارو هنڌ آهي، (3) مشرقي آزربائيجان؛ هن جو صدر مقام تبريز آهي، (4) مغربي آزربائيجان، جنهن جو صدر مقام ”رضائيه“ آهي؛ (5) ڪرمان شاهه، جنهن ۾ همدان شامل آهي، صدر مقام ”ڪرمان شاهه“ اٿس؛ (6) خوزستان، هن ۾ لرستان شامل آهي، صدر مقام ”اهواز“ اٿس؛ (7) فارس، جنهن جو صدر مقام ”ڪرمان“ آهي؛ (9) خراسان، هن جو صدر مقام مشهد آهي؛ (10) اصفهان، جنهن جو صدر مقام پڻ ”اصفهان“ آهي؛ (11) ڪردستان، جنهن جو صدر مقام ”سَنندج“ آهي؛ (12) سيستان ۽ بلوچستان، جنهن جو صدر مقام ”زاهدان“ آهي ۽ (13) وچ واري صوبو تهران ۽ سمنان، جنهن جو صدر مقام تهران شهر آهي.

عربن جي ايران تي ڪاهه

سال 634-637ع ڌاري عربن ايران تي ڪاهه ڪئي. ان وقت ايران جي پارس پرڳڻي مان ڪيترا پارسي (پارس جا رهاڪو) لڏي، هندستان ۾ گجرات طرف اچي رهيا، جنهنڪري هينئر سندين مادري زبان گجراتي آهي. عربن جي ڪاهه وقت ايران ۾ پهلوي يعني پهلوُ (پرٿوُ-آرين) لوڪن جي ٻولي چالو هئي. انهيءَ پهلويءَ تي عربيءَ جو ايترو اثر ٿيو، جو اها رفتي رفتي ڦري هاڻوڪي عربيءَ گاڏڙ پارسي ٻولي ٿي پيئي.

نادر شاهه جي دهلي کانپوءِ سنڌ تي ڪاهه

دنيا جي تاريخ جو مشهور فاتح نادر شاهه افشار، ننڍپڻ ۾ ٻڪرار هو ۽ جواني ۾ ايندڙ ويندڙ قافلن کي پيو ڦريندو هو. بهادر به هو، صفوي حڪمرانن جي دشمنن سان وڙهڻ ۾ تمام گهڻي مدد ڪيائين. جنگجو مزاج رکڻ سبب گهڻو اُڀري آيو ۽ شاهه عباس صفوي ثالث جي مرڻ کان پوءِ قسمت 1148ھ/1736ع ۾ نادر شاهه کي افشار ايران جو بادشاهه بڻايو. ايران جي اندروني معاملن کان آجو ٿي هن قنڌار فتح ڪيو، ان کان پوءِ هندوستان تي ڪاهه ڪيائين، جنهن ۾ نادر شاهه سوڀ حاصل ڪئي ۽ دهلي ۾ وڏو قتل عام ڪرايائين. صلح طور محمد شاهه پنهنجي ڌيءَ نادر جي پٽ نصر الله سان نڪاح ڪري ڏني. دهلي جا معاملا نبيري ميان نور محمد ڪلهوڙي ڏانهن پيغام موڪليائين ته، باقاعدي خراج موڪليندو رهي ۽ ٻيو ته پنهنجو پٽ ڏهه هزار فوج سان گڏ روانو ڪري. ميان نور محمد جي ماٺ تي نادر شاهه سنڌ تي ڪاهه ڪئي، ميان نور محمد حملي جو ٻڌي عمرڪوٽ ڀڄي ويو، پر پوءِ پنهنجي ڌيءَ نادر شاهه جي پٽ نصرالله کي نڪاح ڪرائي ڏني، جنهن کانپوءِ نادر شاهه، ميان نور محمد کي ”شاهه قلي خان“ جو خطاب عطا ڪيو ۽ سالياني خراج لاءِ نادر شاهه، ميان نور محمد جا ٻه پٽ محمد مرادياب ۽ غلام شاهه يرغمال ڪري پاڻ سان وٺي ويو. ڪجهه عرصي کان پوءِ نادر شاهه، ميان نور محمد جو ٽيون پٽ عطر خان به پاڻ وٽ گهرائي ورتو. 1160ھ/1747ع ۾ نادر شاهه جي قتل ٿيڻ بعد احمد شاهه ابدالي بادشاهه ٿيو، جنهن ميان نور محمد کي ”شاهنواز خان“ جي لقب سان نوازيو. ميان نور محمد اٺن سالن تائين پنهنجن پٽن جي وڇوڙي ۾ پيو تڙپندو هو، پر آخرڪار نادر جي مرڻ کان پوءِ اهي ٽيئي پٽ اچي پنهنجي پيءُ ميان نور محمد سان مليا.

20 صدي جي آخر ۾ قاچارين جي صاجبي ڊانوان ڊول ٿي وئي. آخرڪار رضا شاهه پهلويءَ جي هٿان حڪومت جي تابوت ۾ آخري ڪوڪو لڳو. صفوي بادشاهه ڪٽر مذهبي هئا؛ تن مذهب ڏانهن گهڻو ڌيان ڏنو، جنهنڪري ديني عالمن کي عروج حاصل ٿيو؛ فقہ اسلام تي گهڻا ڪتاب لکجڻ لڳا ۽ ٿوري گهڻي شاعريءَ جي پڻ گونج اچڻ لڳي. هن دؤر جي مشهور شاعرن ۾ مرزا حبيب قانيءَ (1853ع) جو نالو شامل آهي. قانيءَ کي فارسيءَ جو آخري قصيده گو شاعر چيو وڃي ٿو.

ايران جو سنڌ تي اثر

لڳ ڀڳ ٻن ورهين تائين، سنڌ ۽ ايران هڪ ٻئي کان متاثر ٿيندا رهيا آهن. زندگيءَ جي هر شعبي ۾، ٻنهي مُلڪن هڪ ٻئي کي ڪجهه نه ڪجهه ڏنو ورتو آهي، پر مجموعي طور تي ايران، سنڌ کي گهڻو ڪجهه ڏنو آهي، ڇوته ايران کي حڪمراني واري حيثيت حاصل هئي ۽ سنڌ سدائين ڏن ڀريندڙ رهندي آئي آهي.

ٻولي، ادبي ۽ علمي سرمايي، ثقافتي روين، مصوري ۽ هنرمندي، فنِ سنگتراشي، نقشِ نگاري ۽ ڪاشي، عمارت سازي، باغ ۽ باغباني، اهڙا موضوع ۽ ڪارج آهن، جن جا اثر اڄ به سنڌ تي ساڳيا آهن.

ايران جي تاريخي، تهذيبي، تمدني، ثقافتي، جاگرافيائي، مذهبي ۽ لساني حالتن سميت ايران جي سماجي ۽ گهرو ڀڃ ڊاهه جو اثر، وقت بوقت سنڌ تي پوندو رهيو آهي. سنڌ جا ٻيڙياتا، سامونڊي وڻج واپاري قافلا وٺي، ايشيا، يورپ، انڊونيشيا، چين، جپان، سيلون ۽ ٻين مُلڪن تائين ويندا هئا. انهيءَ ڪري گهڻن ملڪن جي ماڻهن کي ”سنڌ“ بابت گهڻي ڄاڻ هُئي. خود سنڌ جا ماڻهو به علم ۽ تجارتي مقصدن لاءِ مصر ۽ ٻين ملڪن تائين ويندا هئا. سنڌ جا جت قبيلا اسلام کان اڳ مصر، عربستان ۽ ايران مان گهڻي قدر واقف هئا. انهيءَ لحاظ سان سنڌ جو لاڳاپو عرب اسلامي دؤر کان گهڻو اڳ جو آهي، تنهنڪري جڏهن تاتارين، ايران ۾ تباهي مچائي، تڏهن ايران جي عوام توڙي عالمن جو رُخ سنڌ ڏانهن ٿيو. هنن هتي مستقل رهائش اختيار ڪئي. ان ئي دؤر ۾ ايراني طرزِ تعمير تي مسيتون، مزارون، ڇتين تي گول بيضوي گنبذ، مُنارا ۽ قبا تعمير ڪرڻ جي روايت جنم ورتو. ايرانين هتي اچي ڇتين ۽ ڀتين کي نقشن سان سينگاريو، جاين تي رنگين پٿرن جي جڙاوت ڪئي. سنڌ ۾ ڪاشيءَ جون سرون به ايراني فنِ تعمير مان آندل آهن.

ايراني شاعرن جي طرز تي، سنڌي شاعرن به قصيدا غزل، رباعيون ۽ مثنويون چيون. ڪيترائي سنڌي شاعر درٻارن سان منسلڪ ٿيا ۽ قضا جي عهدن تي قاضي مقرر ٿيا. فارسي نظامِ تعليم ”درس نظامي“ اڄ تائين سنڌ جي ديني درسگاهن ۾ نصاب طور پڙهايو وڃي ٿو.

لڙاين ۽ ويڙهن ۾ استعمال ٿيندڙ جنگي ساز، مثلاً: ڪرنايون، پيريون، ۽ نغارا وغيره به ايراني اثر هيٺ سنڌ اندر رائج ٿيا، گڏوگڏ گهوڙيسواريءَ، تلواربازيءَ، ڪمانگريءَ، نيزي بازي ۽ تيراندازيءَ جا طريقا ۽ گُر، چالون ۽ انداز پڻ ايرانين ئي آندا. ساقي خانه، ساز وسرود جون محفلون، ذڪر فڪر ۽ سماع جو سلسلو، شاهي لباس، رزق برق ٽوپ ۽ پٽڪا، عماما، قبائون ۽ شيروانيون پڻ ايراني تهذيب ۽ ثقافت جو هڪ نمونو آهن.

سنڌي ادب، خاص طور تي سنڌي شاعريءَ ۾ پڻ ايرانين جو اثر وڌيڪ رهيو آهي. پنهنجي نالي سان گڏ ”تخلص“ رکڻ پڻ ايران جي روايت آهي، جڏهن ته پنهنجي شهر جي حوالي سان ڪي سڃاڻپ رکڻ وارن شاعرن جو انداز به ايراني آهي؛ جيئن: بخشاپوري، حيدرآبادي، لاڙڪاڻوي، خيرپوري ۽ هالائي وغيره. خود ”پور“ فارسي ٻوليءَ جو لفظ آهي، جنهن جي معنيٰ آهي اولاد. اهڙيءَ طرح شڪارپور، خيرپور، خانپور، نصرپور، شاهپور وغيره پڻ فارسي ٻوليءَ جي اثر جو نمونو آهن.

شاعريءَ ۾ تشبيهون ۽ استعارا پڻ فارسي شاعرن جي فن جو نمونو آهن، خاص طور تي ”تشبيهه“ ڏيڻ، فارسي شاعرن جي فن جو ڪمال آهي. ساڳيءَ طرح سنڌي شاعرن به، فارسي شاعريءَ جي اثر هيٺ گهڻي وقت تائين ’رخِ ماهتاب‘، ’شيرين بدن‘، ’غنچه چمن‘، ’رخسار‘، ’لب شيرين‘، ’گل و بلبل‘، ’جانِ بهاران‘ ۽ ’چشمِ تر‘ جهڙا اصطلاح، پنهنجي شاعريءَ ۾ ڪم آندا آهن. اهو سلسلو ڪافي عرصي تائين هلندو رهيو، ڪيترن ئي شاعرن، درٻاري شعر چئي، قصيدا ۽ رباعيون پڙهي، وقت جي حڪمرانن کان انعام ۽ اڪرام پئي وصول ڪيا آهن.

مطلب ته فارسي ادب ۽ فارسي ٻوليءَ جو سنڌي ادب ۽ سنڌي ٻوليءَ تي وڏو اثر رهيو آهي، جڏهن ته ايران جي سياسي، سماجي، مذهبي ۽ لساني ڀڃ ڊاهه پڻ، سنڌ جي سياست، مذهب، ادب، ۽ معاشري تي گهڻي قدر اثرانداز ٿيندي رهي آهي.

جاگرافي

ايران جي ايراضي 16,48,195 چورس ڪلوميٽر (6,36,372 چورس ميل) آهي. اهو مڪمل طور تي ايشيا ۾ ڇهين نمبر وڏو ملڪ آهي ۽ اولهه ايشيا ۾ ٻيو نمبر وڏو ملڪ آهي. اهو ويڪرائي ڦاڪ °24 ۽ °40 اتر، ۽ ڊگھائي ڦاڪ °44 ۽ °64 اوڀر جي وچ ۾ آهي. هن جي سرحد اتر اولهه ۾ آرمينيا (35 ڪلوميٽر يا 22 ميل)، نخچيوان جو آذري ايڪسليو (179 ڪلوميٽر يا 111 ميل) ۽ جمهوريه آذربائيجان (611 ڪلوميٽر يا 380 ميل) آهي. ڪئسپين سمنڊ جي اتر طرف؛ ترڪمانستان کان اتر اوڀر طرف (992 ڪلوميٽر يا 616 ميل)؛ اوڀر طرف افغانستان (936 ڪلوميٽر يا 582 ميل) ۽ پاڪستان (909 ڪلوميٽر يا 565 ميل)؛ ڏکڻ طرف فارس جی نار ۽ اومان جی نار ۽ اولهه طرف عراق (1,458 ڪلوميٽر يا 906 ميل) ۽ ترڪي (499 ڪلوميٽر يا 310 ميل) آھن. ايران زلزلي جي لحاظ کان سرگرم علائقو آهي. سراسري طور تي، ريڪٽر اسڪيل تي ست جي شدت جو زلزلو هر ڏهن سالن ۾ هڪ ڀيرو ٿيندو آهي. اڪثر زلزلا اٿل-فڪس هوندا آهن ۽ تمام گهڻو تباهي آڻي سگهن ٿا، جهڙوڪ سال 2003ع جو بام شھر جو زلزلو.

گورنمنٽ ء سياست

سپريم ليڊر علي خامنئي سابق وزير برازيل جي صدر سان ڳالهائينڊي.

اسلامي جمهوريه ايران اسلامي انقلاب کان ٿورو پوءِ وجود ۾ آيو. شاهه محمد رضا پهلويءَ جو تختو اونڌو ڪرڻ جي ارادي سان پهريون وڏو مظاهرو جنوري، 1978ع ۾ شروع ٿيو، جنهن ۾ هڪ نئون، اسلام تي ٻڌل، نظرياتي آئين ڊسمبر، 1979ع ۾ منظور ڪيو ويو، جنهن سان بادشاهت جو خاتمو ٿيو.

اسلامي انقلاب جي فتح کان پوءِ 30 ۽ 31 مارچ، 1979ع تي ايران جي عبوري حڪومت طرفان ريفرنڊم ڪرايو ويو، جنهن ۾ ماڻهن کي چيو ويو ته هو "يا" یا "نه" ۾ اسلامي جمهوريه کي ووٽ ڏين. ريفرنڊم جي نتيجن جو اعلان جلد ئي آيت الله خميني 2 اپريل، 1979ع تي ڪيو، جنهن ۾ 98.2 سيڪڙو ايراني شهرين اسلامي جمهوريه جي حق ۾ ووٽ ڏنا.

آئين

2-3 ڊسمبر، 1979ع تي، اسلامي جمهوريه ايران جو آئين هڪ مشهور ريفرنڊم ذريعي منظور ڪيو ويو. ان ريفرنڊم ۾ 99.5 حاضر ايراني ووٽرن آئين جي منظوري ڏني. ڏهن سالن بعد، سال 1989ع جي اونهاري ۾، ايراني ووٽرن هڪ ٻئي ريفرنڊم ۾ 1979ع جي آئين ۾ ترميمن جو هڪ سيٽ منظور ڪيو. آئين کي ”اسلامي ۽ جمهوري عنصرن“ جو ”هائبرڊ“ سڏيو ويو آهي. جڏهن ته آئیں جو آرٽيڪل 1 ۽ 2 "اللہ جي حڪمراني"، آرٽيڪل 6 "صدارت ۽ مجلس يا پارليامينٽ لاءِ مشهور چونڊون لازمي قرار ڏئي ٿو". بهرحال، سڀئي جمهوري طريقا ۽ حق گارڊين ڪائونسل ۽ سپريم ليڊر جي ماتحت آهن، جن جا اختيار باب اٺين (آرٽيڪل 107-112) ۾ بيان ڪيا ويا آهن.

اصول

اسلامي جمهوريه ايران جي حڪومت سرڪاري طور تي هڪ نظرياتي جمهوريه آهي. آئين جو آرٽيڪل 2 اسلامي جمهوريه ايران جي حڪومت جي اصولن جي وضاحت ڪري ٿو: آرٽيڪل 2 اسلامي جمهوريه هڪ اهڙو نظام آهي جنهن جو بنياد ايمان تي آهي: 1. هڪ خدا (جيئن ته ”الله کان سواءِ ڪو به معبود ناهي“ جي جملي ۾ بيان ڪيو ويو آهي)، ان جي خاص حاڪميت ۽ قانون سازي جو حق، ۽ ان جي حڪمن جي تابعداري ڪرڻ جي ضرورت. 2. وحي الهي ۽ ان جو بنيادي ڪردار قانونن کي ترتيب ڏيڻ ۾. 3. آخرت ۾ خدا ڏانهن موٽڻ، ۽ خدا ڏانهن انسان جي چڙهڻ ۾ ان عقيدي جو تعميري ڪردار. 4. تخليق ۽ قانون سازي ۾ خدا جو انصاف. 5. مسلسل رهبري (امام) ۽ دائمي رهنمائي، ۽ اسلام جي انقلاب جي اڻ کٽ عمل کي يقيني بڻائڻ ۾ ان جو بنيادي ڪردار. 6. انسان جو اعليٰ وقار ۽ قدر، ۽ سندس آزادي خدا جي آڏو ذميواري سان گڏ؛ جنهن ۾ برابري، انصاف، سياسي، معاشي، سماجي ۽ ثقافتي آزادي، ۽ قومي ايڪتا محفوظ آهن: 1. مسلسل ’فقهاءَ جو اجتهاد‘ جنهن ۾ ضروري صلاحيتون هجن، جن کي قرآن ۽ سنت معصومه جي بنياد تي استعمال ڪيو وڃي، جن تي سلام هجي. 2. سائنس ۽ فنون ۽ انساني تجربن جا سڀ کان وڌيڪ جديد نتيجا، گڏجي انهن کي اڳتي وڌائڻ جي ڪوشش.

معیشت

ايران جي معيشت مرڪزي منصوبابندي، تيل جي رياستي ملڪيت ۽ ٻين وڏن ادارن، ڳوٺن جي زراعت، ۽ ننڍي پيماني تي نجي واپار ۽ خدمت جي منصوبن جو هڪ مرکب آهي. خدمت جو شعبو GDP جو سڀ کان وڏو حصو ڏئي ٿو، ان کان پوءِ صنعت (کان کني ۽ پيداوار) ۽ زراعت. ايران جو مرڪزي بئنڪ ايراني ريال، ملڪ جي ڪرنسي کي ترقي ۽ برقرار رکڻ جو ذميوار آهي. حڪومت اسلامي ليبر ڪائونسلن کان سواءِ ٻين ٽريڊ يونينن کي تسليم نٿو ڪري، جيڪي ملازمن ۽ سيڪيورٽي سروسز جي منظوري سان مشروط آهن. سال 1997ع کان وٺي بيروزگاري 10 سيڪڙو کان مٿي رهي آهي، ۽ عورتن جي بيروزگاري جي شرح مردن جي ڀيٽ ۾ لڳ ڀڳ ٻيڻي آهي. سال 2006ع ۾، حڪومت جي بجيٽ جو اٽڪل 45 سيڪڙو تيل ۽ قدرتي گئس جي آمدني مان آيو، ۽ 31 سيڪڙو ٽيڪس ۽ فيس مان. ايراني بجٽ خسارو هڪ دائمي مسئلو رهيو آهي، گهڻو ڪري وڏي پئماني تي رياستي سبسڊيز جي ڪري، جنهن ۾ خوراڪ جون شيون ۽ خاص طور تي پيٽرول شامل آهن، مجموعي طور تي سال 2008ع ۾ توانائي جي شعبي لاءِ 84 بلين يو ايس ڊالر کان وڌيڪ. سال 2010ع ۾، اقتصادي سڌارن واري منصوبي کي پارليامينٽ طرفان منظور ڪيو ويو ته جيئن سبسڊي کي بتدريج گھٽايو وڃي ۽ ان کي ھدف واري سماجي امداد سان تبديل ڪيو وڃي. مقصد پنجن سالن جي عرصي ۾ آزاد بازار جي قيمتن ڏانهن وڌڻ ۽ پيداوار ۽ سماجي انصاف کي وڌائڻ آهي. انتظاميه اڳئين ھڪڙي جي مارڪيٽ سڌارن جي منصوبن تي عمل جاري رکي ٿي، ۽ اشارو ڪري ٿو ته اھو ايران جي تيل تي ٻڌل معيشت کي متنوع بڻائيندو. ايران بايو ٽيڪنالاجي، نانو ٽيڪنالاجي، ۽ دواسازي جي صنعت پڻ ترقي ڪئي آهي. هن وقت حڪومت انهن صنعتن کي پرائيويٽ ڪرڻ جي ڪوشش ڪري رهي آهي. ايران وچ اوڀر ۾ گاڏين جي پيداوار، نقل و حمل، تعميراتي مواد، گھر جي سامان، کاڌي ۽ زرعي سامان، هٿيار، دواسازي، انفارميشن ٽيڪنالاجي، ۽ پيٽروڪيميڪل جي شعبن ۾ صنعتن جي اڳواڻي ۾ آهي. فوڊ اينڊ ايگريڪلچر آرگنائيزيشن جي سال 2012ع جي انگن اکرن موجب، ايران زرداني، چيري، ڳاڙهي چيري، ڪڪڙين ۽ گرڪن، کجور، بينگن، انجير، پستا، quinces، اخروٽ ۽ تربوز جي دنيا جي پنجن مٿين پيداوارن ۾ شامل آهي. ايران خلاف اقتصادي پابندين معيشت کي نقصان پهچايو آهي. سال 2015 ۾، ايران ۽ P5+1 ايٽمي پروگرام تي هڪ ڊيل تي پهچي ويا جنهن 2016ع تائين ايران جي ايٽمي پروگرام سان لاڳاپيل بنيادي پابنديون هٽائي ڇڏيو. ٽرمپ انتظاميه جي تحت آمريڪا، 8 مئي، 2018ع تي معاهدي کان واپس ورتو، جنهن جي واپسي، پابندين جو سبب بڻيو.

ڳالهائيندڙ زبانون

ايران ۾ سرڪار طور تي فارسي زبان ڳالهائي وينڌي آهي