مواد ڏانھن هلو

وحيدالدين خان

کليل ڄاڻ چيڪلي، وڪيپيڊيا مان

وحيدالدين خان
پيدائش 1 جنوري 1925(1925-01-01)
اعظم ڳڙھ، اتر پرديش، برطانوي راڄ
وفات 21 اپريل 2021 (عمر 96 سال)
نئين دھلي، دھلي، ھندوستان
مدفون پنج پيران قبرستان، حضرت نظام الدين بستي، نئين دھلي
ڌنڌو اسلامي عالم، اسلامي روحاني اڳواڻ، مدبر ۽ ليک
ٻولي اردو، انگريزي، ھندي، پنجابي
قوميت ھندوستاني
شهريت ھندوستاني
صنف اسلامي ادب
مُکيه ڪم تذڪر القرآن
ايوارڊ پدم وڀوشن، پدم ڀوشن، ۽ ٻيا
جيون ساٿي صابيہ خاتون
اولاد شمس الاسلام (ڌ)
ظفر الاسلام خان
امس سلام (ڌ)
پروفيسر. فريدہ خانم (عالم)
ڊ. مسلمہ صديقي
بنت الاسلام (ڌ)
سانيياسين خان
ويبسائيٽ
www.maulanawahiduddinkhan.com

وحيدالدين خان (انگريزي: Maulana Wahiduddin Khan) (جنم: 1 جنوري 1925ع ۽ وفات: 21 اپريل 2021ع)، جنھن کي مولانا جي لقب سان پڻ سڏيو ويندو ھو، انڊيا جو ھڪ مسلمان مفڪر ۽ امن جو داعي ھو. ھن قرآن جو تفسير تذڪر القرآن جي نالي سان لکيو، جنھن سبب ھن کي مقبوليت ملي، ھن تفسير جو انگريزيءَ ۾ پڻ ترجمو ڪيو.[1][2] ھن جو شمار دنيا جي 500 سڀ کان وڌيڪ بااثر مسلمانن ۾ ٿيندو ھو.[3][4] ھي سينٽر فار پيس اينڊ اسپرچيولٽي (انگريزي: Centre for Peace and Spirituality) جو باني ھو،[5] ھن 1993ع تي ھندوستاني مسلمانن کي بابري مسجد مٿان دعويدار رھڻ جو پڻ چيو. کيس سوويت يونين جي صدر ميخائيل گورباچوف طرفان ڊميئرگس امن وارو بين الاقوامي ايوارڊ ڏنو ويو. جنوري 2000 ۾ کيس انڊيا جو سڀ کان وڏو شھري اعزاز پدم ڀوشن پڻ مليو[6] ان کان سواءِ کيس مدر ٽريسا پاران نيشنل سٽيزن ايوارڊ ۽ 2009 ۾ کيس راجيو گانڌي نيشنل سدڀون ايوارڊ سان نوازيو ويو.[7] جنوري 2021ع ۾ کيس ڀارت جو ٻيون وڏو شھري اعزاز پدم وڀوشن ڏنو ويو.[8]. سندس موت دھلي ۾ 96 سالن جي عمر ۾ ڪووڊ 19 جي ڪري ٿيو.

ابتدائي زندگي

وحيدالدين خان جي پيدائش 1925ع ۾ انڊيا جي رياست اتر پرديش جي ضلعي اعظم ڳڙھ ۾ واقع بڌاريا (انگريزي: Badharia) نالي ڳوٺ ۾ ٿي.[9] سندس والد جو نالو فريدالدين ھو, جيڪو 1929ع ۾ وفات ڪري ويو. جنھن بعد سندس پرورش والدہ زيب النساء خاتون ڪئي ۽ سندس تعليم جو بندوبست سندس چاچي صوفي عبدالحميد خان ڪيو.[10] ھن 1938ع ۾ ابتدائي تعليم جي شروعات اعظم ڳڙھ ضلعي جي ھڪ شھر سرائي مير جي مدرسة الاصلاحي کان ڪئي.[11][10] ھن اتي 6 سالن تائين تعليم حاصل ڪئي ۽ 1944ع ۾ کيس سند ملي.[10] مدرسي مان فارغ ٿيڻ بعد سندس ڀاء کيس پاڻ سان خانداني ڌنڌي ۾ شامل ٿيڻ جي صلاح ڏني، پر ھن محسوس ڪيو تہ سندس تعليم انگريزي ۽ جديد سائنسي علمن کان سواءِ اڻپوري ھئي، ان ڪري هن انگريزي سکي ۽ بي شمار ڪتابن جو مطالعو ڪيو.[10] صبح جو لائبريري ويندو ھو ۽ شام جو لائبريري بند ٿيڻ تائين پڙھندو رھندو ھو.[10] ھن کي اردو، انگريزي، فارسي، عربي ۽ ھندي ٻولين ۾ عبور حاصل هو.

جماعت اسلامي

1949ع ۾ وحيدالدين، مولانا ابوالاعلي مودودي کان متاثر ٿي جماعت اسلامي ۾ شامل ٿيو، ٿوري ئي عرصي ۾ ھن جو شمار جماعت اسلامي جي اعلي اڳواڻن ۾ ٿيڻ لڳو ۽ ھن کي جماعت اسلامي جي مرڪزي ڪاميٽي جو رڪن پڻ بڻاي ويو. ھي جماعت اسلامي جي رسالي لاءِ پڻ لکندو رھندو ھو، پر ڪجهہ سالن ۾ ھن کي جماعت جي ديني تصور ۾ خاميون نظر آيون جنھن جو اظھار ھن پنھنجي ڪتاب تعبير جي غلطي ۾ ڪيو آهي.[12] ان ڪتاب ۾ ھن جماعت اسلامي ۽ ان جي باني جي لاء سخت زبان استعمال ڪئي، جنهن جو کيس جماعت اسلامي طرفان پڻ شدت سان جواب مليو.[12] جماعت اسلامي ڇڏڻ بعد ھي کوڙ سال تبليغي جماعت جو حصو بہ رھيو ۽ بعد ۾ 1975ع ۾ ھن انفرادي حيثيت ۾ اسلام جي دعوت ۽ علمي ڪم شروع ڪيو.[13][12]

خدمتون

وحيدالدين خان 2 اپريل 2015ع تي سينٽر فار پيس اينڊ اسپرچيولٽي ۾ ھڪ ذيلي اداري قران فائونڊيشن جو بنياد وڌو. ھن فائونڊيشن جو مقصد ھو تہ قرآن سميت ٻين اسلامي ادب جي ڪمن جو ترجمو ڪري انھن کي دنيا سامھون پيش ڪجي. جيئن دنيا جا ماڻھو اسلام جي اصل فڪر کي جيئن جو تيئن سمجھي سگھن.[14]

ان کان اڳ 1970ع تي ھن نئين دھلي ۾ اسلامڪ سينٽر جو بنياد پڻ وڌو ھو.[15][16] [17] ھن 2001ع تي سينٽر فار پيس اينڊ اسپرچيولٽي جو بنياد وڌو.[18][16][19][20][14]

ھن 'مولانا وحيدالدين خان امن فائونڊيشن' جو بنياد پڻ وڌو.[21]

نظريا ۽ خيال

اسلام امن جو نظريو

مولانا پنهنجي ڪتاب امن جو نظريو (انگريزي: The Ideology of Peace) ۾ لکي ٿو تہ تاريخ امن جي مبلغن سان ڀري پئي آهي. ھن مطابق صدين ۾ لفظ امن اصل تت تحت ڪوبہ انقلاب نه آيو آهي. هو لکي ٿو ته امن قائم ڪرڻ لاءِ انسان جو صبر ڪرڻ ۽ پرامن رھڻ جي خواھش ڪافي ناھي، پر انسان کي هڪ اهڙي نظريي جي ضرورت آهي جيڪا کيس شعوري سطح تي ان ضرورت جو احساس ڏياري تہ هو هر وقت امن کي قائم رکي. خان جي مطابق، هي نظريو اسلام ۾ پاران پيش ڪيل نظريو آهي.[22]

حديبيہ ماڊل: انصاف کان اڳ امن

مولانا پنھنجي ڪتاب امن جو پيغمبر (انگريزي: The Prophet of Peace)، ۾ ان ڳالھ جي مخالفت ڪري ٿو تہ انصاف کان سواءِ امن، امن نٿو رھي، ھي حديبيہ ٺاھ جو مثال ڏيندي چئي ٿو تہ توڙي جو اھو ٺاھہ ناانصافي تي ٻڌل ھو، پر محمد ان کي قبول ڪيو، جيئن 10 سال جنگ کان بچي سگهجي ۽ اھو ئي سبب ھو جو اسلام جو ڦھلاءُ وڌيڪ ٿيو. ھن مطابق انصاف امن کان پوءِ ايندو آھي نہ ڪي اھو چئجي تہ انصاف کان سواءِ امن جي ڪا حيثيت ناھي.[23]

اسلام جي سياسي تشريح کي رد ڪرڻ

وحيدالدين مودودي جي اسلامي نظرين جو هڪ نقاد بڻجي اڀريو، ھن مودودي جي سياسي نظرين کي اسلامي نہ پر رجعت پسند قرار ڏنو.ھن جي نظر ۾، مودودي سياست کي اسلامي سرگرمين جو مرڪز سمجهي رهيو هو، جڏهن تہ اسلام جو سڄو دارومدار توحيد تي آهي، ۽ ھن مطابق توحيد کي سڀني اسلامي سرگرمين جو مرڪز هجڻ گهرجي نہ ڪي سياست کي.ھن جو فڪر اسلام جي سياسي تشريح کي ختم ڪرڻ هو.

ھي دعويٰ ڪري ٿو تہ فرقيوار مسلم عقيدا ۽ عمل مستند اسلام جي خلاف آهن، قرآن جو حوالو ڏيندي چيو ته ”خدا دنيا جو رب“ آهي ۽ محمد ”سڀني انسانن لاءِ رحمت“ آهي. ھن جو موقف آهي ته اهي قرآني حوالا ظاهر ڪن ٿا تہ خدا ۽ محمد صرف مسلمانن لاءِ اهم نہ آهن. ان ڪري اسلامي رياست جي اڏاوت جي ذريعي امت مسلمہ جو فائدو ڳولڻ قرآن جي اصل پيغامن جي خلاف آھي.[24]

سياسي اسٽيٽس ڪو جو حامي

وحيدالدين خان مطابق سياسي جوڙجڪ، يا تقسيم وغيرہ کي جيئن جو تيئن قائم رھڻ ڏجي، جنھن کي سياسي اصطلاح ۾ اسٽيٽس ڪو (انگريزي: Status Quo) چيو ويندو آھي، ھن مطابق اسلام ۾ سياست جي حوالي سان صحيح رويو ”سياسي اسٽيٽس ڪوازم“ آهي. ھن مطابق سياسي محاذ آرائي تي توانائي ضايع ڪرڻ بجاءِ ٻين فائديمند نظرين ڏي ڌيان ڏجي، ھن مطابق اسلام اسان کي سيکاري ٿو تہ "سياست ئي انساني سرگرمين جو واحد يا اهم شعبو ناهي، ڪم جا ٻيا به ڪيترائي اهم شعبا آهن، جهڙوڪ تعليم، ڪاروبار، صنعت، سماجي سڌارا، علمي سکيا، سائنسي تحقيق وغيره." ھن اسٽيٽس ڪو کان سواءِ ”سياسي تحريڪن“ کان پاسو ڪرڻ واري اصول تي پڻ زور ڏنو آھي، ھن ان بدران، تعليم، سائنس ۽ ڪاروبار تي عملي ڌيان ڏيڻ کي اوليت ڏني آھي.[25]

خودڪش بم ڌماڪن کي رد ڪرڻ

وحيدالدين خان، خودڪش بم ڌماڪن جي خلاف ھو، ۽ انھن کي شھيد مڃڻ جي پڻ خلافف ھو، ھن مطابق ڪو بہ ماڻھو پاڻ کي ماري، اھو شھيد ناھي. انھي حوالي سان ھو سورة انفال (قرآن جي اٺين سورت) جي روشني ۾ پنھنجي تفسير اندر، وضاحت ڪندي لکي ٿو تہ ھن سورت ۾ "طاقت جي مظاهري" جو مطلب دفاع ۽ جنگ کان بچڻ لاءِ طاقت گڏ ڪرڻ آھي، نہ ڪي حملاآور ٿيڻ لاءِ.[26]

خدا جو وجود

وحيدالدين خان مطابق خدا جي وجود ۾ يقين ڪرڻ جا سائنسي بنياد آهن، پر ماڻهو عام طور تي انھي بنياد کي دريافت ڪرڻ ۾ ناڪام ٿي ويندا آهن. ھن مطابق ماڻھن اھڙا خدا کي ڳولڻ جا اھڙا جڙتو سائنسي اصول جوڙيا آھن، جيڪي ڪنھن بہ معني ۾ سائنسي ناھن، ھن مطابق ماڻھو خدا جو مشاھدو ڪرڻ چاھين ٿا، پر اھا ڪو سائنسي اصول ناھي، پنھنجي ڪتاب خدا اڀري ٿو (انگريزي: God Arises) ۾ دعوا ڪري ٿو تہ جيڪڏھن درست سائنسي اصول لاڳو ڪجن تہ خدا کي ان ذريعي ثابت ڪري سگهجي ٿو.[27]

مسلمان ۽ سائنسي، سيڪيولر تعليم

پنهنجي ھڪ مقالي ”مسلمان ۽ سائنسي تعليم“ ۾ ھي ان منفي تاثر کي رد ڪري ٿو تہ اسلام مسلمانن کي سائنسي تعليم حاصل ڪرڻ کان روڪي ٿو يا ان جي حوصلا افزائي لاءِ ڪجهه به نٿو ڪري. ھي دليل ڏئي ٿو ته قرآن جي بيشمار آيتن ۽ محمد جا ڪيترائي قول نقل ڪري سگهجن ٿا جيڪي واضح طور تي پنهنجن پڙهندڙن کي زمين ۽ آسمان جي اسرارن جي کوجنا جي تلقين ڪن ٿا.

چونڊ لکڻيون

وحيدالدين اسلام، پيغمبري حڪمت، گھڻ نسلي سماج ۾ روحانيت ۽ باھمي بقا سان گڏوگڏ سيڪيولرزم ۽ جديديت سان اسلام تعلق جي موضوعن تي 200 کان وڌيڪَ ڪتاب لکيا[28][29]

چونڊ ڪتاب

وحيدالدين خان پنهنجو پهريون ڪتاب 1955ع ۾ شايع ڪيو، جنهن جو نالو ”نئين احد ڪي دروازي پر“ آهي. ان کانپوءِ، علم جدِد ڪا چيلنج (اسلام ۽ جديد چئلينجز) جيڪو گوڊ آريسز جي نالي سان شايع ٿيو. سندس ڪتاب الاسلام (انگريزي: The Vision of Islam) نالي سان شايع ٿيو آهي. جنھن ۾ ھن اسلامي صحيفن جي تفسير کي جديد محاوري جي انداز ۾ پيش ڪيو آھي، ھن ڪتاب جو امن ۽ روحانيت تي ٻڌل آھي.

تذڪر القرآن

تذڪر القرآن وحيدالدين خان پاران لکيل قرآن جي تفسير جو نالو آھي، جنھن ۾ سائنسي اصطلاحن جو استعمال ڪيو آھي. ھن تفسير جو اردو ترجمو تفسير القرآن، ھندي ۾، پويترا قرآن، عربي ۾ التذكر القويم في تفسير القرآن الحڪيم جي نالي سان ڪيو ويو آھي.

قرآن جو ترجمو

وحيدالدين خان ۽ سندس ساٿين قران ۽ ان جي تفسير جو انگريزي ۾ ترجمو ڪيو جنھن کي دي قرآن (انگريزي: The Quran) جي نالي سان ڇاپيو ويو.[18][17][30] ھن ڪتاب جو ترجمو، عربي، اسپيني، جرمن، فرانسيسي، ھندي، مراٺي، تيلگو، ۽ ملايالم ۾ بہ شايع ٿي چڪو آھي.

رسالا

1976ع ۾ ارساله (پيغام) نالي ميگزين شروع ڪيائين جنھن ۾ ھن پنھنجا سمورا مضمون ۽ مقالا شايع ڪيا. فيبروري 1984ع ۾ ان رسالي جي انگريزي ۾ اشاعت ۽ ڊسمبر 1990 ۾ ان جي ھندي ٻولي ۾ پڻ اشاعت جو آغاز ڪيو[31] ان کان سواءِ ھن جي مشھور تصنيفن ۾ اسلام ۾ عورتن جا حق,[32] اسلام ۾ خيرات جو تصور[33] ۽ جھاد جو تصور شامل آهن.[34]

ڪتابن جي فھرست

وحيدالدين خان 200 کان وڌيڪ ڪتابن جو ليکڪ ھو، جن مان چند ڪتاب ھي آھن:

مولانا جا لکيل ڪتاب
سرنامي جو متن سرنامي جو متن
پيغمبر اسلام قرآن: ھڪ نئون ترجمو
مخزن قرآن انڊين مسلمس: دي نيڊ فار پازيٽو آئوٽ لڪ
انٽروڊيوسنگ اسلام: آ سمپل انٽروڊڪشن ٽو اسلام اسلام ريڊسڪورڊ: ڊسڪور اسلام فرام اٽس اوريجنل سورسز
اسلام اينڊ پيس اسلام: ڪريئيٽر آف دي ماڊرن ايج
ورڊس آف دي پرافٽ محمد دي اشو آف بليسفيمي
تذڪر القرآن اللہ اڪبر
حقیقت حج (اردو ۽ عربي) الرّبانیہ
مثال پیغمبر انقلاب
رازِ حیات مذھب اور سائنس
مذھب اور جدید چیلنج ھند۔ پاڪ ڊائري (2006)
اسلام دور جدید ڪا خالق عقلیات اسلام
علما اور دور جدید تجدید دین
سفرنامہ غیر ملڪي اسفار سفرنامہ اسپین و فلسطین
اسفار ہند خلیج ڊائري
فسادات ڪا مسئلہ سوشلزم اور اسلام
مطالعہ قرآن تعبیر جي غلطي
دین ڪَي سیاسي تعبیر اظھارِ دین

وفات

ھي ڪرونا وبا دوران وائرس سبب بيمار ٿيو ۽ ڏھ ڏينھن اپولو اسپتال دھلي ۾ داخل رھيو ۽ 22 اپريل 2021ع تي اربع جي شام وفات ڪري ويو.[35] ھي بستي حضرت نظام الدين لڳ پنج پيران قبرستان ۾ مدفن آھي.

حوالا

  1. ↑ "All Muslim sects should agree to disagree: Maulana Wahiduddin Khan | Indian Muslims". وقت 15 May 2010 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 17 August 2009.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
  2. ↑ http://www.goodword.net/read_quran_online.aspx آرڪائيو ڪيا ويا 3 January 2010 حوالو موجود آهي وي بيڪ مشين. A new translation of the Quran by Maulana Wahiduddin Khan
  3. ↑ "The Muslim 500: Wahiduddin-Khan". حاصل ڪيل 14 April 2020. 
  4. ↑ "Times of India on 22 most influential Muslims in India". حاصل ڪيل 14 April 2020. 
  5. ↑ "Maulana Wahiduddin Khan dies" (en ۾). The Indian Express. 22 April 2021. https://indianexpress.com/article/cities/delhi/maulana-wahiduddin-khan-dies-7284055/. Retrieved 19 July 2024. 
  6. ↑ Tamara Sonn & Mary Williamsburg, (2004), A Brief History of Islam, Blackwell. ISBN 1-4051-0902-5.
  7. ↑ "Muslim scholar gets Sadhbhavana Award". Sify.com. 20 August 2010. http://www.sify.com/news/muslim-scholar-gets-sadhbhavana-award-news-national-kiuvkdbhgdg.html. 
  8. ↑ "LIVE: Ram Vilas Paswan, Keshubhai Patel, Tarun Gogoi awarded Padham Bhushan". Hindustan Times. حاصل ڪيل 25 January 2021. 
  9. ↑ "Maulana Wahiduddin Khan". وقت 19 September 2008 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 30 September 2008.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
  10. ↑ 10.0 10.1 10.2 10.3 10.4 [https://www.cpsglobal.org › mwk Maulana Wahiduddin Khan | CPS International ] Maulana Wahiduddin Khan
  11. ↑ "Famed Islamic scholar Maulana Wahiduddin dead - India News". The Times of India. حاصل ڪيل 21 April 2021. 
  12. ↑ 12.0 12.1 12.2 "Renowned Islamic scholar Maulana Wahiduddin Khan passes away at 96". Muslim Mirror. 21 April 2021. https://muslimmirror.com/eng/world-renowned-islamic-scholar-maulana-wahiduddin-khan-passes-away-in-delhi/. 
  13. ↑ "Renowned Islamic scholar Maulana Wahiduddin Khan passes away at 96". Muslim Mirror. 21 April 2021. https://muslimmirror.com/eng/world-renowned-islamic-scholar-maulana-wahiduddin-khan-passes-away-in-delhi/. Retrieved 20 July 2024. 
  14. ↑ 14.0 14.1 "Wahiduddin Khan". The Muslim 500. 
  15. ↑ "Maulana Wahiduddin Khan was an Islamic scholar who believed in dialogue". The Indian Express. حاصل ڪيل 2022-03-19. 
  16. ↑ 16.0 16.1 حوالي جي چڪ: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named :1
  17. ↑ 17.0 17.1 حوالي جي چڪ: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named :8
  18. ↑ 18.0 18.1 حوالي جي چڪ: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named :7
  19. ↑ "A Tribute To Maulana Wahiduddin Khan". www.outlookindia.com. حاصل ڪيل 22 March 2022. 
  20. ↑ KO. "Maulana Wahiduddin Khan: A Life Devoted To Fostering Trust & Goodwill". Kashmir Observer. حاصل ڪيل 2022-03-22. 
  21. ↑ "A conversation with Islamic scholar Maulana Wahduddin Khan". www.indcatholicnews.com. حاصل ڪيل 2022-03-22. 
  22. ↑ Khan, Maulana Wahiduddin (2015) (en ۾). The Ideology of Peace: Towards a Culture of Peace. Goodword Books. ISBN 978-81-7898-129-1. https://books.google.com/books?id=VhhvPgAACAAJ. 
  23. ↑ Khan, Maulana Wahiduddin (2009-12-03) (en ۾). The Prophet of Peace: Teachings of the Prophet Muhammad. Penguin UK. pp. 118. ISBN 978-93-5118-775-2. https://books.google.com/books?id=ZIrAAwAAQBAJ&q=The+Prophet+of+Peace+Wahiduddin. 
  24. ↑ Dahlkvist, Mattias (2019) (en ۾). The Politics of Islam, Non-violence, and Peace: The Thought of Maulana Wahiduddin Khan in Context. Umeå universitet. pp. 185. ISBN 978-91-7855-145-3. https://books.google.com/books?id=7rVCzAEACAAJ&q=The+Politics+of+Islam,+Non-Violence,+and+Peace+The+Thought+of+Maulana+Wahiduddin+Khan. 
  25. ↑ حوالي جي چڪ: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named :13
  26. ↑ Khan, Maulana Wahiduddin (2009-12-03) (en ۾). The Prophet of Peace: Teachings of the Prophet Muhammad. Penguin UK. pp. 92. ISBN 978-93-5118-775-2. https://books.google.com/books?id=ZIrAAwAAQBAJ&q=The+Prophet+of+Peace+Wahiduddin. 
  27. ↑ Khan, Maulana Wahiduddin (2014-01-11) (en ۾). God Arises Evidence of God in Nature and in Science (Goodword). Goodword Books. ISBN 978-81-7898-894-8. https://books.google.com/books?id=hZmNAgAAQBAJ&q=God+Arises+Wahiduddin. 
  28. ↑ Profile on The Muslim 500
  29. ↑ "Maulana Wahiduddin Khan - 17 products available". وقت 25 October 2007 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 17 August 2009.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
  30. ↑ حوالي جي چڪ: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named :9
  31. ↑ "Hijacking - A Crime". وقت 17 August 2009 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 17 August 2009.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
  32. ↑ . "Rights of Women in Islam". وقت 14 February 2009 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 17 August 2009.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
  33. ↑ "The Concept of Charity in Islam". وقت 19 November 2008 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 17 August 2009.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
  34. ↑ "The Concept of Jihad". وقت 18 August 2009 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 17 August 2009.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
  35. ↑ "Maulana Wahiduddin Khan dies". The Indian Express. حاصل ڪيل 2021-04-22. 
"https://sd.wikipedia.org/w/index.php?title=وحيدالدين_خان&oldid=278221" تان ورتل