مواد ڏانھن هلو

فتح پور سيڪري

کليل ڄاڻ چيڪلي، وڪيپيڊيا مان


ڪوس مينار #793 ڪلو ميٽرڪ پوائنٽ 19 تي آگرا-فتح پور سيڪري روڊ سيڪشن نيشنل هاءِ وي 21 تي

فتح پور سيڪري () هندستان جي اتر پرديش صوبي جي آگرا ضلعي جو هڪ شهر آهي. آگره جي ضلعي هيڊ ڪوارٽر کان 35.7 ڪلوميٽر (22.2 ميل) واقع آهي، [1] فتح پور سيڪري خود 1571 ۾ مغل سلطنت جي راڄڌاني طور شهنشاهه اڪبر طرفان قائم ڪيو ويو، هن ڪردار کي 1571 کان 1585 تائين ادا ڪيو، جڏهن اڪبر ان کي ڇڏي ڏنو. پنجاب ۾ مهم ۽ بعد ۾ 1610 ۾ مڪمل طور تي ختم ٿي وئي.[2]

شهر جو نالو سِڪري نالي ڳوٺ مان نڪتل آهي، جيڪو اڳي ان هنڌ تي قبضو ڪري چڪو هو. آرڪيالاجيڪل سروي آف انڊيا (ASI) 1999ع کان 2000ع تائين جي کوٽائي ظاهر ڪئي ته اڪبر جي راڄڌاني ٺهڻ کان اڳ هتي گهر، مندر ۽ تجارتي مرڪز موجود هئا. اهو علائقو سُنگس پنهنجي وسعت کان پوءِ آباد ڪيو. 7 هين کان 16 صدي عيسوي کان وٺي خانوا جي جنگ (1527) تائين ساڪرور راجپوتن جي قبضي ۾ رهيو.[3]

شيخ سليم چشتيءَ جي خانقاه اڳي به هن جاءِ تي موجود هئي. اڪبر جو پٽ، جهانگير، 1569ع ۾ پنهنجي پياري زال مريم الزمانيءَ جي گهر سکر جي ڳوٺ ۾ پيدا ٿيو، [4] ۽ انهيءَ سال، اڪبر شيخ جي ياد ۾ هڪ مذهبي عمارت جي تعمير شروع ڪئي، جنهن جي پيدائش جي اڳڪٿي ڪئي هئي. جهانگير جي ٻئي سالگرهه کان پوءِ، هن هتي ديوار سان ڀريل شهر ۽ شاهي محل جي اڏاوت شروع ڪئي. 1573ع ۾ اڪبر جي گجرات جي فتح کان پوءِ هي شهر فتح پور سيڪري جي نالي سان مشهور ٿيو، ”فتح جو شهر“.

1803ع ۾ آگرا تي قبضو ڪرڻ کان پوءِ، ايسٽ انڊيا ڪمپنيءَ هتي هڪ انتظامي مرڪز قائم ڪيو ۽ اهو 1850ع تائين قائم رهيو. 1815ع ۾ مارڪئس آف هيسٽنگس سڪري ۾ يادگارن جي مرمت جو حڪم ڏنو.

مغل سلطنت جي گاديءَ واري هنڌ جي تاريخي اهميت ۽ ان جي شاندار فن تعمير جي ڪري، فتح پور سيڪري کي 1986 ۾ يونيسڪو جي عالمي ورثي واري سائيٽ جو درجو ڏنو ويو.[5][6]

تاريخ

[سنواريو]

آثار قديمه جا ثبوت هن علائقي جي آبادي ڏانهن اشارو ڪن ٿا ته رنگين گرين وار واري دور کان وٺي. مورخ سيد علي نديم رضوي جي مطابق، هي علائقو سنگا راڄ ۽ پوءِ سکوار راجپوتن جي ماتحت ترقي ڪندو رهيو، جن 7 کان 16 صدي عيسويءَ تائين، خانواه جي جنگ (1527ع) تائين علائقي تي قبضو ڪندي هڪ قلعو تعمير ڪيو. اهو علائقو بعد ۾ دهلي سلطنت جي حڪمراني هيٺ آيو ۽ ان جاءِ تي ڪيتريون ئي مسجدون تعمير ڪرايون ويون، جن جو حجم خلجي خاندان جي دور ۾ وڌندو ويو.[7][8]

آرڪيالاجيڪل سروي آف انڊيا (اي ايس آءِ) پاران 1999-2000 ۾ چبيلي ٽيلا جي کوٽائي تي سندس دليلن جي بنياد تي، آگره جي سينيئر صحافي ڀانو پرتاپ سنگهه چيو ته قديم آثار، مجسما ۽ اڏاوتون سڀ گم ٿيل 'ثقافت ۽ مذهبي ماڳ' ڏانهن اشارو ڪن ٿا. '1,000 سال اڳ کان وڌيڪ. ”کوڙين مان جين مجسمن جو وڏو فصل پيدا ٿيو، جن ۾ سوين مورتيون شامل آهن، جن ۾ تاريخ سان گڏ هڪ مندر جو سنگ بنياد به شامل آهي. اهي مجسما ڀگوان آدي ناٿ، ڀگوان ريشڀ ناٿ، ڀگوان مهاوير ۽ جين يڪشينن جا هزار سال پراڻا هئا،“ چيو. جين برادري جو سينئر اڳواڻ سوروپ چندر جين. تاريخ دان سوگم آنند ٻڌائي ٿو ته اڪبر جي راڄڌاني قائم ڪرڻ کان اڳ به هتي آبادي، مندر ۽ تجارتي مرڪز جا ثبوت موجود آهن. هو ٻڌائي ٿو ته اڪبر پنهنجي راڄڌاني جي اڏاوت لاءِ هڪ ٽڪريءَ تي کليل جاءِ استعمال ڪئي هئي.[[9][10][11]

پر اڪبر جي گاديءَ واري شهر لاءِ ماڳ مختص ڪرڻ کان اڳ، سندس اڳوڻن بابر ۽ همايون فتح پور سيڪري جي شهري ترتيب کي نئين سر ترتيب ڏيڻ لاءِ گهڻو ڪجهه ڪيو.[12] Attilio Petruccioli، اسلامي فن تعمير جو اسڪالر ۽ پوليٽيڪنڪ يونيورسٽي، اٽليءَ جي لينڊ اسڪيپ آرڪيٽيڪچر جو پروفيسر، نوٽ ڪري ٿو ته ”بابر ۽ سندس جانشين“ آگره جي شور ۽ مونجهاري کان پري ٿيڻ چاهيندا هئا [13]هڪ اڻ کٽ سلسلو قائم ڪرڻ. يامونا جي آزاد کاٻي ڪناري تي باغيچا، ٻيڙيءَ ذريعي ۽ زمين ٻنهي سان ڳنڍيل آهن.“ پيٽروڪيولي وڌيڪ ٻڌائي ٿو ته جڏهن اهڙن فراري منظرن جو تصور ڪيو ويندو آهي، ته يادگار شهر جو تنظيمي عنصر بڻجي ويندو آهي، جزوي طور تي ان جي رخ جي ڪري. هڪ اهم جڳهه ۽ جزوي طور تي ان جي وڏي سائيز جي ڪري. بلند دروازو هڪ اهڙو تنظيمي عنصر هو، جيڪو 150 فوٽن جي اوچائي تي شهر جي مٿان اڏيل هو ۽ هاڻ اهو ملڪ جي مشهور مغل يادگارن مان هڪ آهي.[14]

اهو ماڳ بابر کي تمام گهڻو پسند هو، جنهن ان کي شڪري (شڪر) سڏيو، ان جي وڏي ڍنڍ جي ڪري، جيڪا مغل لشڪر استعمال ڪندي هئي.[15] Annette Beveridge پنهنجي بابرناما جي ترجمي ۾ نوٽ ڪيو ته بابر ”Sikri“ کي ”شڪري“ پڙهڻ لاءِ اشارو ڪري ٿو[16]. سندس يادگيرين موجب، بابر هتي هڪ باغ ٺهرايو، جنهن کي ”فتح جو باغ“ سڏيو ويو، ان جي ڀر ۾ راڻا سنگهه کي شڪست ڏني. گلبدن بيگم جو همايون نامو بيان ڪري ٿو ته هن باغ ۾ هڪ اٺڪوني تختو ٺاهيو هو، جنهن کي هو آرام ۽ لکڻ لاءِ استعمال ڪندو هو. ڀرسان ڍنڍ جي وچ ۾، هن هڪ وڏو پليٽ فارم ٺاهيو. هيران منار کان اٽڪل هڪ ڪلوميٽر جي مفاصلي تي پٿر جي دڙي جي بنياد تي هڪ باؤلي موجود آهي. هي شايد سندس فتح جي ياد ۾ هڪ مشهور ايپيگراف جو اصل ماڳ هو.[17]

ابوالفضل اڪبرنامي ۾ شهر جي بنياد جا سبب اڪبر جي نالي ۾ لکي ٿو ته: ”جتنا سندس بزرگ پٽ (سلم ۽ مراد) سڪريءَ ۾ پيدا ٿيا هئا ۽ شيخ سليم جي خدائي روح ان تي قبضو ڪيو هو، تيئن سندس پاڪ دل ان تي قبضو ڪيو هو. هن جاءِ کي ظاهري شان ۽ شوڪت ڏيڻ جو ارادو ڪيو، جيڪو هاڻي هن جڳهه تي پهچي چڪو هو، ان جي اڳوڻي ڊيزائن کي دٻايو ويو، ۽ حڪم جاري ڪيو ويو ته معاملن جي اعلي عمارتن کي خاص طور تي استعمال ڪرڻ لاء. شاهين شاهه“ [18]

اڪبر 1569ع تائين وارث نه رهيو، جڏهن سندس پٽ، جيڪو جهانگير جي نالي سان مشهور ٿيو، 1569ع ۾ سڪريءَ جي ڳوٺ ۾ پيدا ٿيو، اڪبر چشتي بزرگ شيخ سليم جي شان ۾ هڪ مذهبي مقبري جي تعمير شروع ڪئي، جنهن جهانگير جي ولادت جي اڳڪٿي ڪئي هئي. جهانگير جي ٻئي سالگرهه کان پوءِ، هن هڪ ڀت سان ڀريل شهر ۽ شاهي محلات جي تعمير شروع ڪئي، شايد پنهنجي پٽ جي طاقت کي جانچڻ لاءِ. شيخ سليم جي خانقاه تي پنهنجي گاديءَ جو هنڌ ٺهرائڻ سان، اڪبر پنهنجو پاڻ کي هن مشهور صوفي بزرگ سان وابسته ڪيو ۽ انهيءَ وابستگي ذريعي پنهنجي دور حڪومت کي قانوني حيثيت ڏني.[19]

هن شهر جو بنياد 1571ع ۾ پيو ۽ ان جو نالو سِڪري جي ڳوٺ جي نالي تي رکيو ويو، جيڪو اڳي ئي ان هنڌ تي قبضو ڪري چڪو هو. بلند دروازو گجرات ۾ سندس ڪامياب مهم جي اعزاز ۾ تعمير ڪيو ويو، جڏهن شهر فتح پور سيڪري جي نالي سان مشهور ٿيو - 'فتح جو شهر'. 1585ع ۾ اڪبر ان کي ڇڏي ڏنو، جڏهن هو پنجاب ۾ مهم وڙهڻ ويو. بعد ۾ 1610ع ۾ ان کي مڪمل طور تي ختم ڪيو ويو. ان جي ڇڏڻ جو سبب عام طور تي پاڻي جي فراهمي جي ناڪامي قرار ڏنو ويندو آهي، جيتوڻيڪ اڪبر جي دلچسپيءَ جو نقصان به اهو ئي سبب هوندو، ڇاڪاڻ ته اهو صرف سندس خواهش تي تعمير ڪيو ويو هو.[20] رالف فچ ان جو ذڪر هن طرح ڪيو آهي ته ”آگرا ۽ فتح پور سيڪري ٻه وڏا شهر آهن، انهن مان هڪ ته لنڊن کان تمام وڏا ۽ آبادي تمام گهڻي آهي، آگره ۽ فتح پور جي وچ ۾ 12 ميل (ڪوس) فاصلو آهي ۽ سڄو رستو کاڌي پيتي جي بازار آهي. ٻيون شيون، ڄڻ ته هڪ ماڻهو اڃا ڳوٺ ۾ آهي، ۽ ايترا گهڻا ماڻهو ڄڻ ته هڪ ماڻهو بازار ۾ آهن.' [21]

اڪبر 1601ع ۾ فقط هڪ دفعو شهر جو دورو ڪيو ۽ ان کي ڇڏي ڏنو. وليم فنچ، اڪبر جي وفات کان 4-5 سال پوءِ ان جو دورو ڪندي چيو ته، ”اهو سڀ تباهي آهي،“ لکي ٿو، ”بيٺل ريگستان وانگر. هتي 1619ع ۾ مهينا.[22] [23]محمد شاهه ڪجهه وقت هتي رهيو ۽ وري مرمت جو ڪم شروع ڪيو ويو. پر مغل سلطنت جي زوال سان عمارتن جون حالتون خراب ٿينديون ويون[24].

آڪٽوبر 1803ع ۾ دولت رائو سنڌيا جي بٽالين جو تعاقب ڪندي، گيرارڊ ڍنڍ شهر ۾ سڀ کان وڌيڪ بوجھل سامان ۽ محاصرو بندوقون ڇڏي ڏنو.[25] 1803ع ۾ آگرا تي قبضو ڪرڻ کان پوءِ، انگريزن هتي هڪ انتظامي مرڪز قائم ڪيو ۽ اهو 1850ع تائين قائم رهيو.[26] 1815ع ۾ مارڪئس آف هيسٽنگس سڪري ۽ سڪندرا[27] جي يادگارن جي مرمت جو حڪم ڏنو. هي شهر 1865ع کان 1904ع تائين ميونسپلٽي رهيو ۽ بعد ۾ ان کي نوٽيفڪيشن ايريا بڻايو ويو. 1901ع ۾ آبادي 7,147 هئي.[[28]

ڊيموگرافڪ

[سنواريو]

2011 جي هندستاني مردم شماري جي مطابق، فتح پور سيڪري جي ڪل آبادي 32,905 هئي، جن مان 17,392 مرد ۽ 15,513 عورتون هيون. 0 کان 6 سالن جي عمر جي گروپ جي آبادي 5,139 هئي. فتح پور سيڪري ۾ خواندگيءَ جو ڪل تعداد 17,236 هو، جيڪو آبادي جو 52.4 سيڪڙو هو، جنهن ۾ مرد خواندگي 60.4 سيڪڙو ۽ عورتن جي خواندگي 43.4 سيڪڙو هئي. فتح پور سيڪري جي 7+ آبادي جي اثرائتي خواندگي جي شرح 62.1٪ هئي، جن مان مرد خواندگي جي شرح 71.6٪ ۽ عورتن جي خواندگي جي شرح 51.4٪ هئي. شيڊول ڪاسٽ ۽ شيڊولڊ قبيلن جي آبادي 4,110 ۽ 1 هئي. فتح پور سيڪري ۾ 2011 ۾ 4936 گهر هئا.[29]

ٻولي

[سنواريو]

2011 جي مردم شماري موجب، 98.81 سيڪڙو ماڻهن جي سڃاڻپ هندي ڳالهائيندڙن جي طور تي ۽ 1.04 سيڪڙو ماڻهن کي برج ڀاشا ڳالهائيندڙن جي حيثيت ۾ ڄاڻايو ويو آهي. [30]

حڪومت ۽ سياست

[سنواريو]

فتح پور سيڪري آگرا ضلعي جي پندرهن بلاڪ هيڊ ڪوارٽرن مان هڪ آهي. ان جي ماتحت 52 گرام پنچايت (ڳوٺ پنچايت) آهن.

فتح پور سيڪري، لوڪ سڀا جو هڪ حلقو آهي، هندستاني پارليامينٽ جي لوئر هائوس، ۽ وڌيڪ شامل آهي پنجن ودن سڀا (قانون ساز اسيمبلي) جا حصا:

  • آگرا ڳوٺ
  • فتح پور سيڪري
  • کيراڳڙهه
  • فتح آباد
  • باه

فن تعمير

[سنواريو]
1917ع ۾ فتح پور سيڪري شهر جو جنرل پلان.

فتح پور سيڪري، 3 ڪلوميٽر (1.9mi) ڊگھائي ۽ 1km (0.62mi) ويڪر هڪ پٿر جي ڪناري تي آهي، ۽ محلات وارو شهر ٽن پاسن کان 6 ڪلوميٽر (3.7mi) ڀت سان گھريل آهي، جنهن جي چوٿون سرحد هڪ ڍنڍ سان آهي. . شهر عام طور تي هن 40 ميٽر اونچي ريج جي چوڌاري منظم آهي، ۽ تقريبا هڪ رومبس جي شڪل ۾ اچي ٿو. زميني اڏاوتن جي عام ترتيب، خاص طور تي 'باغن ۽ خدمتن ۽ سهولتن جو مسلسل ۽ ٺهڪندڙ نمونو' جيڪو شهر جي خصوصيت کي ظاهر ڪري ٿو، شهري آثار قديمه جا ماهر ان نتيجي تي پهچن ٿا ته فتح پور سيڪري بنيادي طور تي هن جي مشهور رهاڪن کي تفريح ۽ عيش عشرت فراهم ڪرڻ لاءِ ٺاهيو ويو هو.[31]

فتح پور سيڪري جو خانداني فن تعمير تيموري شڪلين ۽ طرزن تي ٺهيل هو.[32] شهر کي وڏي پيماني تي ۽ ترجيحي طور تي ڳاڙهي پٿر سان تعمير ڪيو ويو هو. [33] گجراتي اثر ان جي اڏاوتي لفظن ۽ فتح پور سيڪري جي محلات جي آرائش ۾ پڻ نظر اچن ٿا. [34] شهر جو فن تعمير هندو ۽ مسلمان ٻنهي گهرو فن تعمير جي عڪاسي ڪري ٿو جيڪو ان وقت هندستان ۾ مشهور آهي.[35] انهن اصل جڳهن جو قابل ذڪر تحفظ جديد آثار قديمه جي ماهرن کي اجازت ڏئي ٿو ته هو مغل درٻار جي زندگيءَ جي منظرن کي ٻيهر ترتيب ڏين، ۽ شهر جي شاهي ۽ معزز رهاڪن جي درجي بندي کي بهتر نموني سمجهي سگهن.[36]

اهو 5 ميل (8.0 ڪلوميٽر) ڊگھي قلعي جي ديوار جي دروازن ذريعي پهچندو آهي، يعني دهلي گيٽ، لال گيٽ، آگره گيٽ ۽ بيربل گيٽ، چندنپال گيٽ، گواليار گيٽ، ٽيرا گيٽ، چور گيٽ ۽ اجميري دروازو. هن محل ۾ راڻي مريم الزمانيءَ جو اونهاري محل ۽ سياري جو محل آهي، جنهن کي عام طور تي جوڌا بائي چيو ويندو آهي.

Jama Masjid, Fatehpur Sikri
Tomb of Salim Chishti ۾Jama Masjid صحن، فتح پور سيڪري
Panch Mahal, Fatehpur Sikri
هيران منار، فتح پور سيڪري
جي وڏي گيٽ وي جي پوئين ڏيکJodha Bai Mahal, فتح پور سيڪري ۾ سڀ کان وڏو رهائشي ڪمپليڪس


ٽرانسپورٽ

[سنواريو]

فتح پور سيڪري آگرا کان اٽڪل 39 ڪلوميٽر (24 ميل) آهي. ويجھو ايئرپورٽ آگرا ايئرپورٽ آهي (جيڪو کيريا ايئرپورٽ جي نالي سان پڻ مشهور آهي)، فتح پور سيڪري کان 40 ڪلوميٽر (25 ميل) آهي. ويجھي ريلوي اسٽيشن فتح پور سيڪري ريلوي اسٽيشن آهي، جيڪا شهر جي مرڪز کان اٽڪل 1 ڪلوميٽر (0.62mi) آهي. اهو روڊ ذريعي آگرا ۽ ڀرپاسي جي مرڪزن سان ڳنڍيل آهي، جتي سياحتي بسن ۽ ٽيڪسين کان علاوه، UPSRTC پاران باقاعده بس سروس هلائي ويندي آهي.

مشهور ثقافت ۾

[سنواريو]

ادب ۾

[سنواريو]

وليم پرسر، فوٽي پور سيڪري (فشر جي ڊرائنگ روم اسڪريپ بڪ، 1833) جي نقاشيءَ تي سندس شاعراڻي نموني ۾ ليٽيا ايلزبيٿ لينڊن اڪبر پاران ان جي ڇڏڻ کي ’مئل جو بدلو‘ سان ڳنڍي ٿي[37]

ويتا ساڪ ويل-ويسٽ، پنهنجي ناول آل پاسين اسپينٽ ۾، فتح پور سيڪري ۾ ڊيبورا، ليڊي سلين ۽ مسٽر فِٽز جارج جي وچ ۾ اهم ملاقات ڪرائي ٿي.

هوءَ وري ويران هندستاني شهر جي ڇت تي بيٺي، جنهن ۾ برائون منظر ڏسڻ ۾ آيو، جتي آگرا جي رستي ۾ وقفي وقفي سان اڀرندڙ مٽيءَ جا ڦڙا نشان لڳل هئا. هن پنهنجا هٿ گرم پارپٽ تي رکيا ۽ آهستي آهستي هن جي ڇت کي ڦيرايو. هوء ان کي ڦيرايو ڇو ته هوء آرام سان ٿوري بيمار هئي. هوءَ ۽ ان جي ڀرسان جو نوجوان باقي دنيا کان الڳ ٿي ويا هئا.[38]

سلمان رشدي جو ناول The Enchantress of Florence جزوي طور 16 صدي جي فتح پور سيڪري ۾ ترتيب ڏنل آهي.[39]

گيلري

[سنواريو]

پڻ ڏسو

[سنواريو]

حوالا

[سنواريو]
  1. ↑ "Fatehpur Sikri". www.tajmahal.gov.in. وقت 8 March 2022 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 8 March 2022.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
  2. ↑ "Fatehpur Sikri". www.tajmahal.gov.in. وقت 8 March 2022 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 8 March 2022.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
  3. ↑ Patil, Devendrakumar Rajaram (1963) (en ۾). The Antiquarian Remains in Bihar. Kashi Prasad Jayaswal Research Institute. p. 75. https://books.google.com/books?id=9xNXAAAAMAAJ&q=sakarwar+rajputs+fatehpur+sikri. 
  4. ↑ Hindu Shah, Muhammad Qasim. Gulshan-I-Ibrahimi. p. 223. 
  5. ↑ "Fatehpur Sikri". UNESCO World Heritage Centre. وقت 15 February 2022 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 15 February 2022.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
  6. ↑ "30 Years as World Heritage Site: Fatehpur Sikri". وقت 13 January 2022 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 13 January 2022.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
  7. ↑ Rezavi, Syed Ali Nadeem (2013). Sikri before Akbar. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-908256-8. https://www.oxfordscholarship.com/view/10.1093/acprof:oso/9780198084037.001.0001/acprof-9780198084037-chapter-2. Retrieved 13 January 2020. 
  8. ↑ Safvi, Rana (10 December 2017). "The secrets about Fatehpur Sikri" (en-IN ۾). The Hindu. https://www.thehindu.com/opinion/columns/the-secrets-about-fatehpur-sikri/article21381895.ece. 
  9. ↑ "Fatehpur Sikri, that Mughal emperor Akbar established as his capital and is now a World Heritage site, was once a "flourishing trade and Jain pilgrimage centre", a new book says.", India Times, وقت 12 November 2020 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل, حاصل ڪيل 30 March 2016  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
  10. ↑ "Fatehpur Sikri was once a Jain pilgrimage centre: Book", Zee News, وقت 13 February 2021 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل, حاصل ڪيل 29 March 2016  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
  11. ↑ "Fatehpur Sikri was once a Jain pilgrimage centre", The Free Press Journal 
  12. ↑ Petruccioli, Attilio (1984). "The Process Evolved by Control Systems of Urban Design in the Mogul Epoch in India: The Case of Fatehpur Sikri". Environmental Design: 18–27. https://archnet.org/system/publications/contents/3483/original/DPC1425.pdf?1384775285. Retrieved 22 March 2018. 
  13. ↑ Petruccioli, Attilio (1984). "The Process Evolved by Control Systems of Urban Design in the Mogul Epoch in India: The Case of Fatehpur Sikri". Environmental Design: 18–27. https://archnet.org/system/publications/contents/3483/original/DPC1425.pdf?1384775285. Retrieved 22 March 2018. 
  14. ↑ Petruccioli, Attilio (1984). "The Process Evolved by Control Systems of Urban Design in the Mogul Epoch in India: The Case of Fatehpur Sikri". Environmental Design: 18–27. https://archnet.org/system/publications/contents/3483/original/DPC1425.pdf?1384775285. Retrieved 22 March 2018. 
  15. ↑ Catherine Ella Blanshard Asher (1992). Architecture of Mughal India, Part 1, Volume. Cambridge University Press. p. 22. ISBN 9780521267281. https://books.google.com/books?id=3ctLNvx68hIC&pg=PA22. 
  16. ↑ Annette Susannah Beveridge (2002). Babur-nama: (Memoirs of Babur). Sang-e-Meel Publications, University of Michigan Press. p. 851. ISBN 9789693512939. 
  17. ↑ Catherine Ella Blanshard Asher (1992). Architecture of Mughal India, Part 1, Volume. Cambridge University Press. p. 22. ISBN 9780521267281. https://books.google.com/books?id=3ctLNvx68hIC&pg=PA22. 
  18. ↑ Edward James Rapson, Sir Wolseley Haig, Sir Richard Burn, Henry Dodwell, Mortimer Wheeler (1963). The Cambridge History of India, Volume 4. Cambridge University Press. p. 103. 
  19. ↑ Catherine Ella Blanshard Asher (1992). Architecture of Mughal India, Part 1, Volume 4. Cambridge University Press. pp. 51–53. ISBN 9780521267281. https://books.google.com/books?id=3ctLNvx68hIC&pg=PA51. 
  20. ↑ Andrew Petersen (11 March 2002). Dictionary of Islamic Architecture. Routlegde. pp. 82–84. ISBN 9781134613656. https://books.google.com/books?id=9A-EAgAAQBAJ&pg=PA82. 
  21. ↑ Ashirbadi Lal Srivastava (1973). Akbar the Great, Vol. III: Society and culture in 16th century India. Shiva Lal Agarwala. p. 10. 
  22. ↑ Abraham Eraly (200). Emperors of the Peacock Throne: The Saga of the Great Mughals. Penguin Books India. p. 179. ISBN 9780141001432. https://books.google.com/books?id=04ellRQx4nMC&pg=PA179. 
  23. ↑ Abraham Eraly (2000). Emperors of the Peacock Throne: The Saga of the Great Mughals. Penguin Books India. p. 284. ISBN 9780141001432. https://books.google.com/books?id=04ellRQx4nMC&pg=PA284. 
  24. ↑ Aniruddha Roy (2016). Towns and Cities of Medieval India: A Brief Survey. Taylor & Francis. p. 262. ISBN 9781351997317. https://books.google.com/books?id=4TslDwAAQBAJ&pg=PA262. 
  25. ↑ Randolf G. S. Cooper (2003). The Anglo-Maratha Campaigns and the Contest for India: The Struggle for Control of the South Asian Military Economy. Cambridge University Press. p. 200. ISBN 9780521824446. https://books.google.com/books?id=qweZWra_tbwC&pg=PA200. 
  26. ↑ Aniruddha Roy (2016). Towns and Cities of Medieval India: A Brief Survey. Taylor & Francis. p. 262. ISBN 9781351997317. https://books.google.com/books?id=4TslDwAAQBAJ&pg=PA262. 
  27. ↑ Singh, Upinder (2004). The discovery of ancient India: early archaeologists and the beginnings of archaeology. Permanent Black. p. 185. ISBN 9788178240886. 
  28. ↑ Imperial Gazetteer of India: Provincial Series, Volume 24, Issue 1. Superintendent of Government Print. 1908. p. 415. 
  29. ↑ "Census of India: Fatehpur Sikri". www.censusindia.gov.in. وقت 19 September 2020 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 8 December 2019.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
  30. ↑ "C-16 Population By Mother Tongue - Town level". censusindia.gov.in. وقت 28 July 2021 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 2 April 2021.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
  31. ↑ Petruccioli, Attilio (1984). "The Process Evolved by Control Systems of Urban Design in the Mogul Epoch in India: The Case of Fatehpur Sikri". Environmental Design: 18–27. https://archnet.org/system/publications/contents/3483/original/DPC1425.pdf?1384775285. Retrieved 22 March 2018. 
  32. ↑ Markus Hattstein, Peter Delius (2000). Islam: Art and Architecture. Könemann. pp. 466. 
  33. ↑ Moritz Herrmann (2011). Mughal Architecture. GRIN Verlag. p. 3. ISBN 9783640930036. https://books.google.com/books?id=P2R3a3KLl2IC&pg=PA1. 
  34. ↑ Ebba Koch (1991). Mughal Architecture: An Outline of Its History and Development (1526-1858). Prestel. p. 60. 
  35. ↑ Catherine Ella Blanshard Asher (1992). Architecture of Mughal India, Part 1, Volume 4. Cambridge University Press. p. 50. ISBN 9780521267281. https://books.google.com/books?id=3ctLNvx68hIC&pg=PA50. 
  36. ↑ Petruccioli, Attilio (1984). "The Process Evolved by Control Systems of Urban Design in the Mogul Epoch in India: The Case of Fatehpur Sikri". Environmental Design: 18–27. https://archnet.org/system/publications/contents/3483/original/DPC1425.pdf?1384775285. Retrieved 22 March 2018. 
  37. ↑ Landon, Letitia Elizabeth (1832). Fisher's Drawing Room Scrap Book, 1833. Fisher, Son & Co.. https://digital.tcl.sc.edu/digital/collection/annuals/id/9681. Retrieved 21 November 2022. Landon, Letitia Elizabeth (1832). Fisher's Drawing Room Scrap Book, 1833. Fisher, Son & Co.. https://digital.tcl.sc.edu/digital/collection/annuals/id/9682. Retrieved 21 November 2022. 
  38. ↑ From All Passion Spent (Hogarth Press,1931)
  39. ↑ Choudhury, Chandrahas (18 April 2008). "An ode to adolescent fantasy" (en ۾). Mint. https://www.livemint.com/Leisure/3yinn88DBXtIWFTrqJaAAK/An-ode-to-adolescent-fantasy.html. 
"https://sd.wikipedia.org/w/index.php?title=فتح_پور_سيڪري&oldid=296838" تان ورتل