ابن حوقل

ابن حوقل- هڪ مشهور عرب سياح ۽ جاگرافيدان ٿي گذريو آهي. سندس اصل نالو ابوالقاسم محمد -بن- حوقل هو. سندس -تاريخ- پيدائش جي صحيح خبر نه آهي، پر سندس هڪ تحرير مان معلوم ٿئي ٿو ته هيءُ رمضان 331ھ/مئي 943ع ۾ دنيا جي ملڪن جون حالتون معلوم ڪرڻ لاءِ -بغداد- مان روانو ٿيو ۽ اولهه کان -اوڀر- تائين پوري اسلامي دنيا گهميو. سندس پيش رو جاگرافيدانن ابن خرداذبه ۽ ابن قدامه جا ڪتاب هن لاءِ رهنما هئا. پاڻ سياحت دوران 340ھ/ 951ع ۾ اصطخريءَ سان به مليو. 345ھ/956ع ڌاري -ابن حوقل- سنڌ ۽ -بلوچستان- آيو. هن هتي ڳالهائجندڙ ٻولين ۽ انهن جي لهجن جو اڀياس ڪيو ۽ -تحقيق- ڪري ٻڌايائين ته ملتان تائين سنڌي -ٻولي- ڳالهائجي ٿي. 367ھ/977ع ۾ -ابن حوقل- بغداديءَ سنڌ جو پهريون نقشو تيار ڪيو، -ان- وقت سنڌ ۾ جيڪي رياستون ڏيکاريون اٿس، -تن- جا نالا مڪران، مُشڪي، منصوره، مُلتان، طوران، وهند، قنوج ۽ ٻڌيه آهن. اهو قديم سنڌ جو دنيا ۾ پهريون نقشو آهي. -بن- شيبان'>-جلم -بن- شيبان- جي ملتان ۾ تقرريءَ کان ٻه سال پوءِ 367ھ/977ع ۾ -ابن حوقل- بغدادي مُلتان ۾ پڻ وارد ٿيو. سندس -باري- ۾ مشهور آهي ته هو -اسماعيلي- فرقي سان واسطو رکندو هو. اُن مان -اسماعيلي- تحريڪ جي تنظيم ۽ حڪمت عمليءَ جو ڏس ملي ٿو، جنهن موجب -ابن حوقل- صرف -بن- شيبان'>-جلم -بن- شيبان- جي ڪارڪردگيءَ ۽ گهربل فوجي ڪمڪ جو -جائزو- وٺڻ لاءِ آيو هو، پر هن ڄاڻي واڻي پنهنجي سفرنامي ۾ اسماعيليه تبليغ جو ڪو ذڪر نه ڪيو. جڏهن ته -بن- شيبان'>-جلم -بن- شيبان- (متوفي 376ھ/986ع) جي وفات کان هڪ سال اڳ ۾ (375ھ/985ع) بشاري مقدسي ’ملتان‘ جو سفر ڪرڻ بعد لکي ٿو ته: ’مُلتان وارا شيعا آهن، -اذان- ۾ ’حي علي الخيرالعمل‘ چون ٿا ۽ اقامت ۾ ٻه دفعا -تڪبير- پڙهن ٿا.‘ -ان- کانسواءِ -ابن حوقل- بغداديءَ گجرات جو نقشو به تيار ڪيو. 976ع ۾ هن ’المسالڪ والممالڪ‘ جي نالي سان هڪ ڪتاب به ترتيب ڏنو، جيڪو هاڻ ڇپجي چڪو آهي. سندس وفات 367ھ/977ع ۾ ٿي.ابن حوقل بغداد جو واپاري هو. سنه 331ھ (943ع) ۾ بغداد کان روانو ٿي، يورپ، ايشيا ۽ آفريڪا جا ڪيترائي ملڪ گهميو. سنڌ ۽ هند ۾ به گهميو. هي پهريون سياح ۽ جاگرافيدان آهي جنهن سنڌ ۽ هند جي ڊيگهه ۽ ويڪر ٻڌائڻ جي ڪوشش ڪئي ۽ سنڌ جو نقشو تيار ڪيو. هي سنڌ جو پهريون نقشو آهي، جنهن ۾ سنڌ جي دريائن ۽ شهرن جو محل وقوع ڏيکاريل آهي.