مواد ڏانھن هلو

جمال الدين افغاني

کليل ڄاڻ چيڪلي، وڪيپيڊيا مان
سید جمال الدين افغاني
سید جمال‌‌‌الدین افغانی
ذاتي معلومات
پيدائش
سید جمال الدين ابن صفدر

1839ع
ڪنر، افغانستان
وفات 9 مارچ 1897ع (58 سال)
استنبول، سلطنت عثمانیہ
آخري آرامگاھہ ڪابل، افغانستان
قوميت افغاني

سيد جمال الدين افغاني[1][2][3][4] (پشتو/فارسي: سید جمال‌‌‌الدین افغانی‎؛ فارسي: سید جمال‌‌‌الدین اسد‌آبادی‎)[5][6][7] ۽ عام طور تي جمال الدین الافغاني (1838/1839 - 9 مارچ 1897ع) جي نالي سان مشهور آهي، هڪ سياسي ڪارڪن ۽ اسلامي نظرياتي اگوان هو، جنهن 19ھین صدي جي آخر ۾ سڄي مسلم دنيا جو سفر ڪيو.

هو اسلامي ماڊرنزم جي بانين مان هڪ ھو،[4] [8] انهي سان گڏ انگريزن خلاف هندستان ۾ پان اسلامي اتحاد جو حامي هو.[9] بيان ڪيو ويو آهي ته هن کي اسلامي فقه ۾ معمولي اختلافن ۾ گهٽ دلچسپي هئي ان جي ڀيٽ ۾ هو مغربي دٻاء جي خلاف مسلمانن جي گڏيل ردعمل کي منظم ڪرڻ ۾ دلچسپي رکندو ھو.[10][11] هو پنهنجي پيروڪار مرزا رضا ڪرمانيءَ سان گڏ شاهه نصرالدين کي قتل ڪرڻ جي ڪامياب سازش ۾ ملوث هجڻ جي ڪري به مشهور آهي، جنهن کي افغاني پرڏيهي طاقتن، خاص ڪري برطانوي سلطنت کي تمام گهڻيون رعايتون ڏيڻ جو خيال رکندا ھئا.[12]

شروعاتي زندگي ۽ اصل[سنواريو]

جيئن سندس نسب مان ظاهر ٿئي ٿو، الافغاني دعوي ڪئي آهي ته هو افغاني آهي. سندس اصل قومي ۽ فرقي وارانه پس منظر تڪراري رهيو آهي. هڪ نظريي ۽ سندس پنهنجي حساب موجب، هو ڪابل جي ويجهو افغانستان جي شهر اسد آباد ۾ پيدا ٿيو. هڪ ٻيو نظريو، جيڪو نڪي ڪيڊيءَ طرفان چيمپئن ڪيو ويو ۽ ڪيترن ئي جديد عالمن پاران قبول ڪيو ويو، اهو مڃي ٿو ته هو ايران جي شھر، ھمدان جي ويجهو اسد آباد ۾ هڪ شيعه خاندان ۾ پيدا ٿيو ۽ پرورش ٿيو. پوئين نظريي جا حامي هن جي دعويٰ کي افغاني اصل سمجهن ٿا ته هو سني مسلمانن ۾ اثر رسوخ حاصل ڪرڻ يا ايراني شهنشاهه ناصرالدين شاهه قاچار جي ظلم کان بچڻ جي خواهش کان متاثر هو. سندس هڪ اهم حریف، شيخ ابو الهديٰ، کيس متافغن (جيڪو افغاني هجڻ جو دعويٰ ڪري ٿو) سڏيندو هو ۽ سندس بارهن شيعه پاڙن کي بي نقاب ڪرڻ جي ڪوشش ڪندو هو. ڪيڊيءَ جو اهو به چوڻ آهي ته الافغاني تقيہ جو قائل هو، جيڪو بارهن امامی شيعن جی دنيا ۾ وڌيڪ رائج هو.

هن کي پهرين تعليم گهر ۾ ملي ۽ پوءِ سندس والد وڌيڪ تعليم لاءِ قزوين، تهران وٺي ويو ۽ آخر ۾ جڏهن هو اڃا جوان هو، ته عثماني عراق ۾ بارهن امامی شيعن جي مزار جي شهرن ڏانهن ويو. اهو خيال آهي ته ھو بارهن امامی شيعن جي احياء پرست شيخ احمد جي پوئلڳن کيس متاثر ھو. ٻيا نالا جيڪي الافغاني اختيار ڪيا آهن انهن ۾ الڪابلي (جيڪو ڪابل جو آهي) اسدآبادي، سادات ڪنڙ (ڪنر جا سيد) ۽ حسين هئا. خاص طور تي افغانستان ۾ شايع ٿيل لکڻين ۾، هن تخلص الرومي، اناتولين پڻ استعمال ڪيو.

سياسي سرگرميون[سنواريو]

سال 1856-1857ع ۾ 17 يا 18 سالن جي عمر ۾، الافغاني برطانوي هندستان جو سفر ڪيو ۽ اتي ڪيترائي سال مذهبن جي مطالعي ۾ گذاريا. 1859ع ۾ هڪ برطانوي جاسوس ٻڌايو ته الافغاني ممڪنه روسي ايجنٽ هو. برطانوي نمائندن ٻڌايو ته هو وچ ايشيا جي نوگيس جو روايتي لباس پائيندو هو ۽ فارسي، عربي ۽ ترڪي رواني سان ڳالهائيندو هو. پهرين هندستاني دوري کان پوء، هن حج ڪرڻ جو فيصلو ڪيو. سندس پهرين دستاويز 1865ع جي زوال جي تاريخ جا آهي، جن ۾ هن ”مقام مشرف“ کي ڇڏڻ ۽ ساڳئي سال ڊسمبر جي وچ ڌاري تهران پهچڻ جو ذڪر ڪيو آهي. سال 1866ع جي بهار ۾، مشهد ۽ هرات مان لنگهندي، ايران ڇڏي افغانستان روانو ٿيو. ھندستان ۾ رھڻ کان پوءِ، مڙني ذريعن کان پوءِ افغاني آرام سان مڪي ڏانھن، رستي ۾ ڪيترن ئي پوائنٽن تي رڪيو. معياري سوانح عمري ۽ لطف الله جي احوال ٻنهي ۾ افغاني جو ذڪر آهي ته هو 1863ع کان اڳ افغان سرڪاري ملازمت ۾ داخل ٿيو هو، پر جيئن ته افغانستان مان مليل دستاويزن مان معلوم ٿئي ٿو ته هو 1866ع ۾ اتي پهتو، ان ڪري اسان وٽ ڪيترائي سال بي حساب رهجي ويا آهن. سڀ کان وڌيڪ امڪان اهو آهي ته هن هندستان ۾ گهڻو وقت گذاريو هوندو جيترو هن بعد ۾ چيو هو ۽ مڪي وڃڻ کان پوءِ هن عثماني سلطنت ۾ ڪنهن ٻئي هنڌ سفر ڪيو هو. جڏهن هو 1866ع ۾ افغانستان پهتو ته هن دعويٰ ڪئي ته هو قسطنطنيه جو آهي ۽ شايد هو اها دعويٰ نه ڪري ها، جيڪڏهن هن شهر کي ڪڏهن به نه ڏٺو هجي ها ۽ ان جي اڻ ڄاڻائيءَ ۾ گرفتار ٿي وڃي ها. (نڪي ڪيدي، 1983ع)

کيس 1866ع ۾ افغانستان ۾ ڏٺو ويو ۽ قنڌار، غزني ۽ ڪابل ۾ وقت گذاريو. نوآبادياتي برطانوي هندستاني ۽ افغان حڪومت جي رپورٽن ۾ چيو ويو آهي ته هو افغانستان ۾ اجنبي هو ۽ ايراني فارسي ڳالهائيندو هو، يورپي طرز زندگي جي پيروي ڪندي ۽ رمضان سميت مسلمان عملن جو مشاهدو نه ڪيو. هو اڳوڻي امير دوست محمد خان جي وڏي پٽ محمد افضل خان، پنهنجي سوڙهي ڀاءُ شير علي خان سان جنگ دوران، جو صلاحڪار ٿيو. هن محمد افضل کي حوصلا افزائي ڪئي ته هو پنهنجي پيءُ جي انگريزن سان جڙيل پاليسيءَ کان پاسو ڪري ۽ روسي سلطنت جي مدد لاءِ رجوع ڪري. 1868ع ۾ شير علي خان محمد افضل جي خلاف فتح حاصل ڪري الافغاني کي ملڪ مان ڪڍي ڇڏيو.

افغاني استنبول ڏانهن سفر ڪيو، اتي هندستان ۽ قاهره مان لنگهيو. قاهره ۾ ڪافي عرصو رهيو ته هو هڪ نوجوان شاگرد سان ملاقات ڪري، جيڪو سندس، محمد عبده جو مريد شاگرد بڻجي ويندو. استنبول ۾ هڪ دفعي هن وڏي وزير محمد ايمن علي پاشا سان ملاقات ڪئي ۽ ڪائونسل آف ايجوڪيشن ۾ ملاقات جو موقعو مليو. هن استنبول يونيورسٽيءَ جي افتتاحي تقريب ۾ تقرير ڪئي، جيڪا جديديت جي روح کي متحرڪ ڪندي جاري تنظیمات کي بيان ڪندي ھئی؛ ”ڇا اسان مهذب قومن مان مثال وٺڻ وارا نه آهيون، اچو ته ٻين جي حاصلات تي هڪ نظر وجهون، ڪوشش ڪري علم جي آخري منزل ۽ بلنديءَ جي چوٽيءَ تي پهچي ويا آهيون، اسان لاءِ به سڀ اسباب تيار آهن ۽ اسان جي ترقيءَ ۾ ڪا به رڪاوٽ نه رهي، رڳو سستي، بيوقوفي ۽ جهالت ئي اسان جي ترقيءَ ۾ رڪاوٽون آهن."

تنهن هوندي، قدامت پسند عالمن سندس خيالات کي انتهائي بنيادي طور تي ڏٺو. 1871ع ۾ يونيورسٽي بند ڪئي وئي ۽ الافغاني کي ڪڍيو ويو. ان کان پوءِ هو مصر جي خيديوت ڏانهن هليو ويو ۽ سياسي سڌارن جي خيالن جي تبليغ ڪرڻ لڳو. مصري حڪومت کيس اصل وظيفو ڏنو، پر فرانس ۽ انگلنڊ تي سندس عوامي حملن سبب کيس آگسٽ 1879ع ۾ جلاوطن ڪيو ويو، جتي هو حيدرآباد ۽ ڪلڪتي ۾ رهيو. ان کان پوءِ هن استنبول، لنڊن، پئرس، ماسڪو، سينٽ پيٽرسبرگ ۽ ميونخ جو سفر ڪيو.

مصر ۾، افغاني مصر جي اسماعيل پاشا جي حڪمران حڪومت کي ختم ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، جنهن کي هو انگريزن جي حامي طور ڏٺو ۽ فري ميسنري کي پنهنجي سياسي سرگرمين لاء هڪ تنظيمي بنياد طور استعمال ڪيو. ان دور ۾ افغاني به خديو اسماعيل کي قتل ڪرڻ تي غور ڪيو هو. هن فري ميسنري کي پنهنجي نوآبادياتي مخالف، سامراج مخالف، پان اسلامي سببن کي اڳتي وڌائڻ جو هڪ وسيلو سمجهيو. افغاني جون سياسي سرگرميون اسماعيل کي تخت تان هٽائڻ ۽ توفيق پاشا کي ڪوٽ ڏيارڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪنديون. بهرحال، مقامي ميسن زور ڀريو ته اهي سياست ۾ دلچسپي نه رکندا آھن ۽ برطانوي سلطنت سان مصالحت جي ڪوشش ڪئي. جڏهن افغانيءَ کي خبردار ڪيو ويو ته لاج سياسي پليٽ فارم نه آهي، ته هن جواب ڏنو ته ”مون هن ملڪ (مصر) ۾ ڪيتريون ئي عجيب شيون ڏٺيون آهن، پر مون اهو ڪڏهن به نه سوچيو هو ته بزدلي هن حد تائين ميسنري جي صف ۾ داخل ٿي ويندي."

سال 1875ع يا 1876ع ڌاري، هڪ اهڙو واقعو جنهن ۾ ميسن هڪ برطانوي سامراجي مهمان جي وڏي تعريف ڪئي، افغاني جي فري ميسنري ڇڏڻ جو وڏو سبب هو. ميسن جي لاتعلقي ۽ برطانوي سلطنت ڏانهن سندن سياسي تابعداري کي محسوس ڪرڻ کان پوء، افغانين آخرڪار فري ميسنري کي ڇڏي ڏنو. 1884ع ۾، هن پيرس ۾ هڪ عربي اخبار شايع ڪرڻ شروع ڪئي، جنهن نالو "العروه الوثقٰي" رکیو. عنوان قرآن جی آیت 2:256 مان ورتو ويو آهي. اخبار اسلام جي اصل اصولن ۽ نظرين ڏانهن موٽڻ ۽ اسلامي ماڻهن جي وچ ۾ وڌيڪ اتحاد جو مطالبو ڪيو. هن دليل ڏنو ته اهو اسلامي برادري کي يورپي طاقتن جي خلاف پنهنجي اڳوڻي طاقت حاصل ڪرڻ جي اجازت ڏيندو. 1886ع جي بهار ۾ جڏهن الافغاني ڏاکڻي ايران جي علائقي بوشهر جو دورو ڪري رهيو هو ته هو اُتي موڪليل ڪتاب کڻي روس ڏانهن وڃڻ جو ارادو ڪري رهيو هو ته هو بيمار ٿي پيو. هن کي نصير الدين شاهه قاجار جي پريس ۽ پبليڪيشن واري وزير تهران اچڻ جي دعوت ڏني هئي، پر جلد ئي هن جي حق ۾ نه ويو. شهنشاهه کيس روس ڏانهن وٺي وڃڻ جو حڪم ڏنو، جتي الافغاني 1887ع کان 1889ع تائين گذاريو.

روس مان هو ميونخ ڏانهن سفر ڪري 1889ع جي آخر ۾ واپس ايران آيو، سندس سياسي سرگرمين سبب شاهه کيس ايران مان نيڪالي ڏيڻ جو ارادو ڪيو، پر افغاني کي خبر پئجي وئي ء ھو تهران وٽ شاهه عبدالعظيم جي درگاهه ۾ اچي پناهه ورتي. ستن مهينن جي مزار کان مداحن کي تبليغ ڪرڻ کان پوء، هن کي 1891ع ۾ گرفتار ڪيو ويو، عثماني عراق جي سرحد ڏانهن منتقل ڪيو ويو ۽ ايران مان ڪڍيو ويو. جيتوڻيڪ الافغاني پنهنجي اڪثر سرپرستن سان تڪرار ڪيو، اهو چيو وڃي ٿو ته هن "شاهه لاء پنهنجي سخت نفرت محفوظ ڪئي،" جنهن تي هن يورپين کي رعايتون ڏئي اسلام کي ڪمزور ڪرڻ جو الزام لڳايو ۽ ان سان حاصل ڪيل پئسو ضايع ڪيو. شاهه جي خلاف سندس تحريڪ 1891ع جي ڪامياب تمباکو پروٽسٽ جي ”فاؤنٽين هيڊز“ مان هڪ سمجهي وڃي ٿي، جيڪو هڪ برطانوي ڪمپني کي تمباکو جي اجارداري ڏيڻ ۽ بعد ۾ 1905ع جي آئيني انقلاب جي خلاف هو.

عراق کان پوءِ 1891ع ۽ 1892ع ۾ انگلنڊ ويو، 1892ع ۾ سلطان عبدالحميد ثاني جي درٻار جي ميمبر کيس استنبول جي دعوت ڏني. هن اتي سفر ڪيو، برطانوي سفارتخاني کان سفارتي استثنيٰ سان، جنهن ڪيترن ئي ابرو کي وڌايو، پر سلطان طرفان کيس هڪ گهر ۽ تنخواه ڏني وئي. عبدالحميد ثاني جو مقصد الافغاني کي پان اسلامسٽ پروپيگنڊا لاءِ استعمال ڪرڻ هو. 1895ع ۾ استنبول ۾، الافغانيءَ وٽ هڪ فارسي قيدي، مرزا رضا ڪرماني، جيڪو سندس خادم ۽ شاگرد هو، آيو هو ۽ هنن گڏجي ايران جي شهنشاهه ناصرالدين جي قتل جو منصوبو ٺاهيو. انهن ٻنهي مرزا ملڪم خان، لنڊن ۾ قاجار جي اڳوڻي سفير، سندس لنڊن مان نڪرندڙ اخبار ”قانون“ ۾ قاجار حڪمراني تي حملي ڪرڻ لاءِ سهڪار ڪيو. ڪرماني بعد ۾ واپس ايران آيو ۽ شهنشاهه ناصرالدين کي 1 مئي 1896ع تي گوليون هڻي قتل ڪري ڇڏيو جڏهن شهنشاهه ساڳئي مزار تي وڃي رهيو هو ته الافغاني به هڪ ڀيرو پناهه ورتي هئي، ڪرماني کي آگسٽ 1897ع ۾ سرعام ڦاهيءَ تي لٽڪايو ويو، پر ايراني سرڪار ترڪي مان افغاني جي حوالگي ۾ ڪامياب نه ٿي سگهيو. ڪرمانيءَ جي ڦاسي کان ڪجهه مهينا اڳ الافغاني پاڻ به ساڳئي سال ڪينسر سبب وفات ڪري ويو.

سياسي ۽ مذهبي نظريا[سنواريو]

الافغاني جي نظريي کي "روايتي" غير مسلمن جي طرف "مذهبي دشمني" جي ورهاڱي جي طور تي بيان ڪيو ويو آهي. "مغربي سامراج جي جديد تنقيد ۽ اسلام جي اتحاد جي اپيل"، مغربي سائنس ۽ ادارن کي اپنائڻ تي زور ڏنو آهي جيڪو اسلام کي مضبوط ڪري سگهي ٿو. محمد عبده جي مطابق، الافغاني جي زندگيءَ ۾ بنيادي جدوجهد مشرقي قومن تي انگريزن جي تسلط کي گهٽائڻ ۽ مسلمانن تي ان جي طاقت کي گهٽائڻ هئي. الافغاني جو دوست، برطانوي شاعر ۽ عرب دوست ولفرڊ اسڪاوين بلنٽ، هن کي لبرل سمجهي ٿو ۽ هن پنهنجي ڪجهه لکڻين ۾ پارلياماني نظام کي قرآن مجيد ۾ ذڪر ڪيل شوري (مشورتي) نظام جي برابر قرار ڏنو آهي. بهرحال، آئيني حڪومت لاءِ سندس رويو مبهم هو، ڇاڪاڻ ته کيس شڪ هو ته اها اسلامي دنيا ۾ قابل عمل آهي. سندس سوانح نگار جي مطابق، هن ان جي بدران "انفرادي حڪمرانن جو تختو اونڌو ڪرڻ جو تصور ڪيو، جيڪي غير ملڪي ماڻهن جي ماتحت هئا ۽ انهن جي جاءِ تي مضبوط ۽ محب وطن ماڻهن" کی مقرر کرن جو حامی ھو.

بلنٽ، جين ڊيگبي ۽ رچرڊ فرانسس برٽن، امير عبدالقادر (1808-1883)، هڪ الجزائر اسلامي اسڪالر، صوفي، ۽ فوجي اڳواڻ سان ويجهو هئا. 1864ع ۾، لاج "هينري IV" کيس فري ميسنري ۾ شامل ٿيڻ جي دعوت ڏني، جيڪا هن قبول ڪئي، مصر جي اليگزينڊرريا ۾ پرامڊس جي لاج ۾ شروع ڪئي وئي. بلنٽ الافغاني جي اثر هيٺ اسلام قبول ڪري چڪو هو ۽ استنبول ۾ عثماني سلطان جي جاءِ تي مڪي ۾ هڪ عرب خلافت قائم ڪرڻ جي اميدن ۾ شريڪ ٿيو هو. جڏهن بلنٽ 1881ع ۾ عبدالقادر جو دورو ڪيو، تڏهن هن فيصلو ڪيو ته هو خليفي لاءِ سڀ کان وڌيڪ اميد رکندڙ اميدوار آهي، اها راءِ افغاني ۽ سندس شاگرد محمد عبده جي گڏيل راءِ هئي. هڪ ٻئي ماخذ موجب، 1857ع جي هندستاني بغاوت جي ناڪاميءَ تي الافغاني ڏاڍو مايوس ٿيو ۽ ان مان ٽن مکيه نتيجن تي پهتو:

اهو تي، • يورپي سامراج، هندستان کي فتح ڪري، هاڻي وچ اوڀر کي خطرو بڻائي ڇڏيو آهي.

اهو تي، • مشرق وسطيٰ سميت ايشيا، مغربي طاقتن جي حملي کي فوري طور تي مغرب وانگر جديد ٽيڪنالاجي اختيار ڪرڻ سان ئي روڪي سگهي ٿو.

اهو تي، • اسلام، پنهنجي روايت پسنديءَ جي باوجود، عوام کي سامراج جي خلاف متحرڪ ڪرڻ لاءِ هڪ مؤثر عقيدو آھي.

الافغاني جو خيال ھو ته هندو ۽ مسلمان هندستان ۾ برطانوي راڄ کي ختم ڪرڻ لاءِ گڏجي ڪم ڪن، اهو نظريو حسين احمد مدني پنج ڏهاڪن بعد جامع نيشنلزم ۽ اسلام ۾ ٻيهر ورجايو. هن جو خيال هو ته اسلام ۽ ان جو نازل ڪيل قانون عقليت سان مطابقت رکي ٿو ۽ ان ڪري مسلمان سياسي طور تي متحد ٿي سگهن ٿا ۽ اڃا به مذهبي سماجي اخلاقيات جي بنياد تي پنهنجو عقيدو برقرار رکي سگهن ٿا. انهن عقيدن جو محمد عبده تي گهرو اثر ٿيو، جنهن اسلام جي انساني لاڳاپن ۾ عقليت کي استعمال ڪندي، معاملت جي تصور کي وڌايو.

1881ع ۾ هن، مغربي سامراج جي خلاف پان اسلامي اتحاد لاءِ جدوجهد ڪندي ”الرد العلی الظاهريين“ (مادي پرستن جو انڪار) جي عنوان سان پوليميڪس جو هڪ مجموعو شايع ڪيو. ان ۾ چارلس ڊارون جي ان وقت جي تازي "آن دي اوريجن آف اسپيسيز" جي خلاف بحث ڪندي اسلامي فڪر جي ابتدائي ٽڪرن مان هڪ شامل آهي. جڏهن ته، سندس دليلن ۾ ارتقائي حياتيات کي غلط انداز ۾ پيش ڪيو ويو، جنهن ڪري تنقيد کي اڀاريو ويو ته هن ڊارون جون لکڻيون نه پڙهيون هيون. هن پنهنجي بعد جي تصنيف "خاطرات جمال الدين الافغاني" ۾ ارتقاءَ جي نظریی جی صحيحيت کي قبول ڪيو ۽ ان ڳالهه تي زور ڏنو ته اسلامي دنيا اڳ ۾ ئي ان کي ڄاڻي چڪي هئي ۽ استعمال ڪري چڪي هئي. جيتوڻيڪ هن ابائوجنیسس (abiogenesis) ۽ جانورن جي ارتقا کي قبول ڪيو، هن ان نظريي کي رد ڪري ڇڏيو ته انساني نسل ارتقا جي پيداوار آهي، اهو دليل ڏيندي ته انسانن ۾ روح/منطق آهي.

انهن سببن مان جن ۾ الافغاني کي مذهبي عقيدت کان گهٽ سمجهيو ويندو هو، ان ۾ هن جي ٻن گروهن جي وچ ۾ سياسي اتحاد ۾ دلچسپي جي باوجود شيعه ۽ سني جي وچ ۾ مذهبي گڏيل بنياد ڳولڻ ۾ دلچسپي نه هئي. مثال طور، جڏهن هو استنبول ويو ته هن پنهنجي بارہ امامی شيعه پس منظر کي لڪايو ء پاڻ کي ”افغان“ جو ليبل ڏيئي.

موت ۽ قانونی حیثیت[سنواريو]

تهران، ايران ۾ اسد آبادي اسڪوائر

الافغاني جبڑے جي ڪينسر سبب 9 مارچ 1897ع تي استنبول ۾ وفات ڪئي [13] ۽ کيس اتي ئي دفن ڪيو ويو. 1944ع جي آخر ۾ افغان حڪومت جي درخواست تي سندس مڙهه برٽش انڊيا ذريعي افغانستان کڻي ويا. سندس جنازي نماز پشاور جي قصه خواني بازار ۾ افغان قونصليٽ جي عمارت اڳيان ادا ڪئي وئي. ان کان پوءِ سندس مڙهه ڪابل يونيورسٽي اندر دفن ڪيو ويو. اتي سندس ياد ۾ هڪ مقبرو پڻ ٺهرايو ويو هو.

افغانستان ۾ ڪابل ۾ سندس نالي سان هڪ يونيورسٽي (سيد جمال الدين افغاني يونيورسٽي) رکيل آهي. ڪابل جي وچ ۾ هڪ گهٽي به آهي جنهن کي افغاني جي نالي سان سڏيو وڃي ٿو. افغانستان جي ٻين علائقن ۾ به ڪيتريون ئي جايون آهن جهڙوڪ اسپتال، اسڪول، مدرسا، پارڪ ۽ روڊ جمال الدين افغان جي نالي تي. پاڪستان جي شهر پشاور ۾ به سندس نالي سان هڪ روڊ آهي. تهران، ايران جي راڄڌاني ۾، هڪ چورنگی ۽ هڪ گهٽي آهي جيڪو هن جي نالي سان رکيو ويو آهي (اسد آبادي اسڪوائر ۽ يوسف آباد ۾ "اسد آبادي ايونيو")

مذھبی نظريو[سنواريو]

پال جانسن جي تصنیف، "The Masters Revealed" ۾، ایچ پی بلاواٽسڪي جا ڪردار حقيقي ماڻهو هئا ۽ "سیراپس بی" جمال افغاني هو، جنهن کي "برادر هُڊ آف لڪسر" نالي هڪ آرڊر جو مفروضو اڳواڻ قرار ڏنو ويو هو. [14] افغاني کي اسٽار آف دي ايسٽ لاج سان متعارف ڪرايو ويو، جنهن مان هو اڳواڻ ٿيو، ان جي باني رافيل بورگ، قاهره ۾ برطانوي قونصل، جيڪو بلاوٽسڪي سان رابطي ۾ هو. افغاني جو دوست، قاهره مان هڪ يهودي-اطالوي اداڪار، جيمس سنوا، جيڪو پنهنجي گرل فرينڊ ليڊيا پاشڪوف ۽ سندن دوست ليڊي جين ڊيگبي سان گڏ بلاوٽسڪي جا سفري ساٿي هئا. [15] جيئن ته جوسلن گوڊون پاران "Theosophical Enlightenment" ۾، ”جيڪڏهن اسان ’برادر هُڊ آف لڪسر‘ جي تشريح ڪريون ته باطني ماهرن ۽ جادوگرن جي صحبت جو حوالو ڏيون، جن کي بلوٽسڪي مصر ۾ ڄاڻيو ۽ ڪم ڪيو، ته پوءِ اسان کي شايد سانووا ۽ جمال الدين کي ميمبر شمار ڪرڻ گهرجي." [16]

1860ع واري ڏهاڪي جي شروعات ۾، هو وچ ايشيا ۽ قفقاز ۾ هو، جڏهن بلوٽسڪي تبيلسي ۾ هو. 1860ع واري ڏهاڪي جي آخر ۾، هو افغانستان ۾ رهيو، جيستائين کيس جلاوطن ڪيو ويو ۽ هندستان واپس آيو. هو استنبول ويو ۽ 1871ع ۾ وري قاهره ڏانهن روانو ٿيو، جتي سندس شاگردن جو حلقو بلواٽسڪي جي برادرڊ آف لڪسر جهڙو هو. افغاني مصر ڇڏڻ تي مجبور ٿيو ۽ هندستان جي شهر حيدرآباد ۾ اچي آباد ٿيو، 1879ع ۾ ٿياسوفيڪل سوسائٽيءَ جو باني بمبئي پهتو. ان کان پوءِ هن هندستان ڇڏي ڏنو ۽ 1884ع ۾ پيرس پهچڻ کان اڳ مصر ۾ ٿورو وقت گذاريو. ٻئي سال لنڊن هليو ويو ۽ پوءِ روس هليو ويو، جتي هن بلواٽسڪي جي پبلشر ميخائل ڪيٽڪوف سان تعاون ڪيو.[17]

ڪم ۽ لکڻيون[سنواريو]

• سيد جمال الدين الافغاني: "تاريخ افغان مصر ۾ بيان جاري، اصل عربي ۾: تتمة البيان في تاريخ الأفغان، سال 1901ع (مصر، 1318 اسلامي قمري سال).

• سيد جمال الدين افغاني: فطرتيت يا ماديت جي باري ۾ بروشر، اصل دري ٻوليءَ ۾: رساله نيچريه، عربي ۾ محمد عبده جو ترجمو.

پڻ ڏسو[سنواريو]

• تمباکو جو احتجاج

• محمد بخش المطيعي

• مصطفيٰ صابري

خارجي لنڪس[سنواريو]

Search Wikimedia Commons وڪيميڊيا العام ۾ جمال الدين افغاني سان لاڳاپيل ابلاغي مواد ڏسو.
Search sister project وڪي قول ۾ جمال الدين افغاني جي متعلق قول موجود آھي۔

حوالا[سنواريو]

  1. ↑ "Afghan, Jamal-ad-Din". Encyclopædia Iranica. حاصل ڪيل 5 September 2010. 
  2. ↑ "Afghan, Jamal ad-Din al-". Oxford Centre for Islamic Studies. Oxford University Press. وقت 9 January 2014 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 5 September 2010. 
  3. ↑ "Jamāl ad-Dīn al-Afghān". Elie Kedourie. The Online Encyclopædia Britannica. حاصل ڪيل 5 September 2010. 
  4. ↑ 4.0 4.1 "Jamal ad-Din al-Afghan". Jewish Virtual Library. حاصل ڪيل 5 September 2010. 
  5. ↑ Stéphane A. Dudoignon; Hisao Komatsu; Yasushi Kosugi (2006). Intellectuals in the Modern Islamic World: Transmission, Transformation, Communication. New horizons in Islamic studies. Taylor & Francis. p. 42. ISBN 0415368359. 
  6. ↑ Said Amir Arjomand (1988). Authority and Political Culture in Shi'ism. SUNY series in Near Eastern studies. SUNY Press. p. 120. ISBN 0887066380. 
  7. ↑ Ahmad Hasan Dani (2005). Chahryar Adle. ed. History of Civilizations of Central Asia: Towards the contemporary period: from the mid-nineteenth to the end of the twentieth century. UNESCO. p. 465. ISBN 9231039857. 
  8. ↑ "Sayyid Jamal ad-Din Muhammad b. Safdar al-Afghan (1838–1897)". Saudi Aramco World. Center for Islam and Science. وقت 28 October 2019 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 5 September 2010. 
  9. ↑ Ludwig W. Adamec, Historical Dictionary of Islam (Lanham, Md.: Scarecrow Press, 2001), p. 32
  10. ↑ The Encyclopaedia of Islam-V 2. E.J BRILL. p. 416. https://archive.org/stream/EncyclopaediaDictionaryIslamMuslimWorldEtcGibbKramerScholars.13/02.EncycIslam.NewEdPrepNumLeadOrient.EdEdComCon.LewPelScha.etc.UndPatIUA.v2.C-G.4th.Leid.EJBrill.1965.1991.#page/n440/mode/1up. Retrieved 2 April 2020. 
  11. ↑ Vali Nasr, The Sunni Revival: How Conflicts within Islam Will Shape the Future (New York: Norton, 2006), p. 103.
  12. ↑ Axworthy, Michael (2016). A history of Iran: Empire of the Mind. p. 198. ISBN 978-0-465-09876-7. OCLC 914195458. 
  13. ↑ "Afghan, Jamal-ad-Din". Encyclopædia Iranica. حاصل ڪيل 5 September 2010. 
  14. ↑ Johnson, K. Paul (1995) (en ۾). Initiates of Theosophical Masters. SUNY Press. ISBN 978-0-7914-2555-8. https://play.google.com/books/reader?id=U1FTZKQ5wTsC&printsec=frontcover&pg=GBS.PA2. 
  15. ↑ Johnson, K. Paul (1995) (en ۾). Initiates of Theosophical Masters. SUNY Press. ISBN 978-0-7914-2555-8. https://play.google.com/books/reader?id=U1FTZKQ5wTsC&printsec=frontcover&pg=GBS.PA2. 
  16. ↑ Godwin, Joscelyn (28 October 1994) (en ۾). Theosophical Enlightenment. SUNY Press. ISBN 978-0-7914-2152-9. https://books.google.com/books?id=Wbzy7A4Zo3MC&q=Sanua+and+Jamal+ad-Din. 
  17. ↑ Johnson, K. Paul (1995) (en ۾). Initiates of Theosophical Masters. SUNY Press. ISBN 978-0-7914-2555-8. https://play.google.com/books/reader?id=U1FTZKQ5wTsC&printsec=frontcover&pg=GBS.PA50. 
"https://sd.wikipedia.org/w/index.php?title=جمال_الدين_افغاني&oldid=273664" تان ورتل