ڪيميائي عنصر

ڪيميائي عنصر (Chemical element) مادي جي سڀ کان سادي حالت کي عنصر چئبو آهي. يا ھر اھا شئي جنھن کي طبعي يا ڪيميائي عمل ذريعي مخصوص خاصيتن جي بنياد تي وڌيڪ سادن حصن ۾ تقسيم نہ ڪري سگھجي، ان کي عنصر چئبو آهي. مثال: لوھه، چاندي، آڪسيجن، ھائڊروجن وغيرہ. ھن وقت تائين دنيا ۾ 118 عنصر لڌا ويا آهن ۽ انھن کي دوري جدول ۾ رکي، ترتيب ڏنو ويو آهي.^[1]

هڪ ڪيميائي عنصر (Chemical Element) اها ڪيميائي شئي آهي، جنهن جي سڀني ايٽمن ۾ پروٽان جو تعداد ساڳيو هوندو آهي. ڪنهن به عنصر ۾ پروٽان جي هي مقرر تعداد کي ان جو ايٽمي انگ چيو ويندو آهي. مثال طور آڪسيجن جو ايٽمي انگ 8 آهي، ان جو مطلب آهي ته آڪسيجن جي هر ايٽم جي نيوڪليس ۾ 8 پروٽان هوندا آهن.

ساڳئي عنصر جي ايٽمن ۾ نيوٽرانن جو انگ مختلف ٿي سگهي ٿو، يعني هن جو ايٽمي مايو،جيڪو پروٽان ۽ نيوٽران جي وزن جو مجموعو هوندو آهي، مختلف ٿي سگهي ٿو ۽ هنن کي، هڪ ائ عنصر جا همجاء (Isotopes) چيو ويندو آهي. ٻه يا ٻه کان وڌيڪ ايٽم گڏجي ماليڪيول ٺاهي سگهن ٿا. ڪيتري ئي تت جا ايٽم ساڳئي تت جي ايٽم سان گڏجي ماليڪيول ٺاهڻ ٿا، مثال طور آڪسيجن (O) جا ٻه ايٽم گڏجي، آڪسيجن جو ڊائي اٽامڪ ماليڪيول (O₂) ٺاهيندا آهن. ڪيميائي مرڪب (Chemical Compound) مختلف عنصرن جي ايٽمن سان ٺهيل ماليڪيول تي مشتمل هوندا آهن ۽ انهن ۾ ماليڪيولي يا غير ماليڪيولر جوڙجڪ ٿي سگهي ٿي. آميزا (mixture) اهڙا مواد آهن جن ۾ مختلف قسم جا مرڪب طبيعي طور تي گڏ ٿيل هوندا آهن (ڪيميائي طور تي نه). مطلب انهن ۾ مختلف قسم جي مرڪبن جا ماليڪيول ڌار ڌار هوندا آهن. هڪ عنصر جا ايٽم نيوڪليائي رد عمل ۾، جيڪو هن ايٽمن جي ايٽمي انگ (پروٽان جي انگ) کي تبديل ڪندو آهي، ذريعي هڪ مختلف تت جي ايٽمن ۾ تبديل ٿي سگهن ٿا.

تاريخي طور تي، اصطلاح "ڪيميائي عنصر" جو مطلب هڪ اهڙو مادو هو جن کي ڪيميائي (نيوڪليائي نه) رد عمل جي ذريعي انهن جي جزو (نيوٽران، پروٽان وغيره) ۾ نه ٿو ٽوڙي سگهجي. هي تعريف اڃا تائين درست (valid) آهي. اصطلاح، "ڪيميائي عنصر" ٻن مختلف پر ويجهي سان لاڳاپيل معنائن ۾ پڻ استعمال ٿئي ٿي.^[2] هڪ اها ته ڪيميائي مادو جيڪو هڪ ئي قسم جي ايٽمن (هڪ مخصوص تت جا ايٽم) تي مشتمل هجي، يا ان جو مطلب مختلف ڪيميائي مرڪبن جي جزو جي طور تي ان قسم جو ايٽم ٿي سگهي ٿو. مثال طور، پاڻي جو ماليڪيول (H₂O) ٻه عنصرن هائڊروجن (H) ۽ آڪسيجن (O) تي مشتمل آهي جيتوڻيڪ ان ۾ ڪيميائي مادا هائيڊروجن ماليڪيول، (H₂) ۽ آڪسيجن ماليڪيول، (O₂) شامل نه آهن، هن ڪري پاڻي جا ماليڪيول، H₂O هائيڊروجن جي ماليڪيول H₂ ۽ آڪسيجن جي ماليڪيول O₂ کان مختلف آهن. انگريزي ۾ هڪ قسم جي ايٽم تي مشتمل ڪيميائي شي" لاءِ، "بنيادي مادو" (Elementary Substance) ۽ ايٽم جي قسم لاء "سمپل ايليمينٽ" (Simple element) جي اصطلاحون تجويز ڪيو ويو، پر انهن کي انگريزي ڪيميائي اصطلاحن ۾ گھٽ قبوليت ملي. جڏهن ته ٻين ٻولين ۾ انهن جي برابري واري اصطلاحون وڏي پيماني تي استعمال ٿئين ٿيون. مثال طور، فرينچ ۾ "ايليمينٽ ڪيمڪ" (élément chimique) جي اصطلاح ايٽم جي قسم کي بيان ڪن لاء ۽ "ڪارپس سمپل" (corps simple) ڪيميائي مادو جيڪو هڪ قسم جي ايٽم تي مشتمل هوندو آهي، لاء استعمال ڪي ويندو آهي. روسي ٻولي ۾ ڪيميائي تت لاء اصطلاح "ڪيمسڪايا ايليمينٽ" (химический элемент) ۽ مادو جيڪا هڪ ئي قسم جي ايٽمن تي مشتمل هوندو آهي لاء "پروسٽوئ ويشسٽوو" (простое вещество) جي اصطلاح استعمال ڪئي ويندي آهي.

ڪائنات ۾ تقريبن سڀئي مادو عنصرن تي مشتمل آهي (نادر استثنا ۾ نيوٽران تارا آهن)، جڏهن مختلف عنصر ڪيميائي رد عمل مان گذرندا آهن، ايٽم کي ڪيميائي بانڊن ذريعي گڏ رکيل نئين مرڪبن ۾ ٻيهر ترتيب ڏنو ويندو آهي. صرف ڪجھ عنصر، جهڙوڪ چاندي ۽ سون، نسبتاً خالص اصلي عنصر جي حالت ۾، غير گڏيل مليا آهن. تقريبن سڀئي ٻيا قدرتي طور تي پيدا ٿيندڙ عنصر زمين ۾ مرڪب ۽ مڪسچر جي طور تي ٿين ٿا. جئين ته هوا گهڻو ڪري، نائٽروجن ۽ آڪسيجن جي ماليڪيولن جو مڪسچر آهي، جيتوڻيڪ ان ۾ ڪاربان ڊاءِ آڪسائيڊ (CO₂) ۽ پاڻي (H₂O) مرڪب ۽ انهن سان گڏ هڪ آزاد ايٽم طور تي آرگن گيس (Ar)، هڪ نوبل گئس، جيڪي ڪيميائي طور تي غير فعال (inert) آھي ۽ ان ڪري ماليڪيول نه ٺاهيندي آهي، شامل هوندا آهن.

عنصرن جي دريافت ۽ استعمال جي تاريخ ابتدائي انساني سماجن سان شروع ٿي جن ڪاربن، سلفر، ٽامي ۽ سون جهڙن اصلي معدنيات کي دريافت ڪيو، جيتوڻيڪ ان وقت عنصر جو جديد تصور معلوم نه هو. مواد کي درجه بندي ڪرڻ لاءِ ڪيتريون ئي ڪوششون ڪيون ويون. (جهڙوڪ انهن جي نتيجي ۾ ڪلاسيڪل عنصرن، ڪيميا، ۽ تاريخ ۾ ساڳين نظرين جا تصور پيدا ٿيا). عنصرن جي جديد سمجھ جو گهڻو حصو دميتري مينڊليف، هڪ روسي ڪيميا دان، جنهن 1869ع ۾ پهريون سڃاڻپ ڪندڙ دوري جدول شايع ڪيو، جي ڪم مان پيدا ٿيو. اها جدول عناصرن کي دورن (periods) ۽ ڪالمن (groups) ۾ ايٽمي انگ جي وڌندڙ قدر سان ترتيب ڏني وئي آهي، جيڪا دوري (periodic) طبيعي ۽ ڪيميائي خاصيتون رکڻ ٿا. دوري جدول عنصرن جي مختلف خاصيتن جو خلاصو ڪري ٿي ۽ ڪيميادان کي انهن جي وچ ۾ لاڳاپن جي ڄاڻ ڏئي، هنن عنصرن جيڪا اڃا تائين دريافت نه ٿيا آهن، جي بابت اڳڪٿيون ڪرڻ ۽ نوان مرڪب ٺاهڻ جي صلاحيت ڏئي ٿي.

نومبر 2016ع تائين، انٽرنيشنل يونين آف پيور اينڊ اپلائيڊ ڪيمسٽري (IUPAC) ڪل 118 ڪيميائي تتن کي تسليم ڪيو آهي. پهريان 94 تت قدرتي طور تي ڌرتيء تي موجود آهن ۽ باقي 24 مصنوعي تت اه، جيڪا ليبارٽري ۾ نيوڪليائي رد عمل جي ذريعي پيدا ڪيا ويا آهن. غير مستحڪم تابڪار تت (unstable radioactive elements) کان سواءِ، جيڪا پنهنجي مختصر اڌ زندگي (Half life) جي ڪارڻ جلدي زوال پذير ٿين ٿا، تقريبن سڀئي عنصر صنعتي طور تي مختلف مقدار ۾ موجود آهن. وڌيڪ ننين تتن جي دريافت ۽ هنن جي مصنوعي بناوٽ (synthesis) سائنسي مطالعي جو هڪ جاري علائقو آهي.

تفصيل

نالا ۽ نشانيون

عنصرن جي اصليت ۽ شروعات

ڪائنات ۾ موجودگي

تاريخ

ڪيميائي عنصرن جي فهرست

اصل مضمون جي لاءِ ڏسو ڪيميائي عنصرن جي فهرست

هيٺ ڏنل جدول 118 سڃاتل عنصرن کي ڏيکاري ٿو.

ايٽمي نمبر، عنصر جو نالو ۽ نشان سڀ آزاد طور تي منفرد سڃاڻپ ڪندڙ طور ڪم ڪن ٿا.
بلاڪ هر عنصر لاءِ دوري جدول جي بلاڪ کي ظاهر ڪري ٿو:

ڳاڙهو = s-بلاڪ
پيلو = p-بلاڪ
نيرو = d-بلاڪ
سائو = f-بلاڪ

گروپ ۽ پريڊ دوري جدول ۾ عنصر جي پوزيشن جو حوالو ڏين ٿا. هتي گروپ نمبر موجوده طور تي قبول ٿيل نمبرنگ جي مطابق آهن.

ايٽمي نمبر (Z)	نشان	نالو	ايٽمي ماس (amu)	گروپ	گھاٽائي (g/cm3)	حالت (STP تي)
1	H	ھائڊروجن	1.0080	1	0.00008988	گئس
2	He	هيليئم	4.0026	18	0.0001785	گئس
3	Li	ليٿيئم	6.94	1	0.534	گئس
4	Be	بيريليئم	9.012	2	1.85	سالڊ
5	B	بورون	10.81	13	2.34	سالڊ
6	C	ڪاربان	12.011	14	2.267	سالڊ
7	N	نائٽروجن	14.007	15	0.0012506	گئس
8	O	آڪسيجن	15.999	16	0.001429	گئس
9	F	فلورين	18.998	17	0.001696	گئس
10	Ne	نيون	20.180	18	0.0009002	گئس
11	Na	سوڊيئم	22.990	1	0.968	سالڊ
12	Mg	ميگنيشيئم	24.305	2	1.738	سالڊ
13	Al	ايلومينيم	26.982	13	2.70	سالڊ
14	Si	سليڪان	28.085	14	2.3290	سالڊ
15	P	فاسفورس	30.974	15	1.823	سالڊ
16	S	سلفر	32.06	16	2.07	سالڊ
17	Cl	ڪلورين	35.45	17	0.0032	گئس
18	Ar	آرگون	39.95	18	0.001784	گئس
19	K	پوٽاشيئم	39.098	1	0.89	سالڊ
20	Ca	ڪئلشيم	40.078	2	1.55	سالڊ
21	Sc	اسڪينڊيئم	44.956	3	2.985	سالڊ
22	Ti	ٽائيٽينئم	47.867	4	4.506	سالڊ
23	V	وينڊيئم	50.942	5	6.11	سالڊ
24	Cr	ڪروميئم	51.996	6	7.15	سالڊ
25	Mn	مينگانيز	54.938	7	7.21	سالڊ
26	Fe	آئرن	55.845	8	7.874	سالڊ
27	Co	ڪوبالٽ	58.933	9	8.90	سالڊ
28	Ni	نڪل	58.693	10	8.908	سالڊ
29	Cu	ڪاپر	63.546	11	8.96	سالڊ
30	Zn	زنڪ	65.38	12	7.14	سالڊ
31	Ga	گيليئم	69.723	13	5.91	سالڊ
32	Ge	جرمينيئم	72.630	14	5.323	سالڊ
33	As	آرسينڪ	74.922	15	5.727	سالڊ
34	Se	سيلينيئم	78.971	16	4.81	سالڊ
35	Br	برومين	79.904	17	3.1028	مايع
36	Kr	ڪرپٽن	83.798	18	0.003749	گئس
37	Rb	روبيڊيم	85.468	1	1.532	سالڊ
38	Sr	اسٽرونشيئم	87.62	2	2.64	سالڊ
39	Y	ايٽريم	88.906	3	4.472	سالڊ
40	Zr	زرڪونيئم	91.224	4	6.52	سالڊ
41	Nb	نائيوبيئم	92.906	5	8.57	سالڊ
42	Mo	مولبيڊينم	95.95	6	10.28	سالڊ
43	Tc	ٽيڪنيشيئم	97	7	11	سالڊ ^{(from decay)}
44	Ru	روٿينيئم	101.07	8	12.45	سالڊ
45	Rh	روڊيئم	102.91	9	12.41	سالڊ
46	Pd	پلاڊيئم	106.42	10	12.023	سالڊ
47	Ag	سلور	107.87	11	10.49	سالڊ
48	Cd	ڪيڊميئم	112.41	12	8.65	سالڊ
49	In	انڊيئم	114.82	13	7.31	سالڊ
50	Sn	ٽن	118.71	14	7.265	سالڊ
51	Sb	اينٽيمني	121.76	15	6.697	سالڊ
52	Te	ٽيلريئم	127.60	16	6.24	سالڊ
53	I	آيوڊين	126.90	17	4.933	سالڊ
54	Xe	زينون	131.29	18	0.005894	گئس
55	Cs	سيزيئم	132.91	1	1.93	سالڊ
56	Ba	بيريئم	137.33	2	3.51	سالڊ
57	La	لنٿانم	138.91	f-block	6.162	سالڊ
58	Ce	سيريئم	140.12	f-block	6.770	سالڊ
59	Pr	پراسيوڊائيميئم	140.91	f-block	6.77	سالڊ
60	Nd	نيوڊائيميئم	144.24	f-block	7.01	سالڊ
61	Pm	پرومئٿيئم	145	f-block	7.26	سالڊ^{(from decay)}
62	Sm	سماريئم	150.36	f-block	7.52	سالڊ
63	Eu	يورپيئم	151.96	f-block	5.244	سالڊ
64	Gd	گڊوليئم	157.25	f-block	7.90	سالڊ
65	Tb	ٽيربيئم	158.93	f-block	8.23	سالڊ
66	Dy	ڊسپروسيئم	162.50	f-block	8.540	سالڊ
67	Ho	هولميئم	164.93	f-block	8.79	سالڊ
68	Er	اربيئم	167.26	f-block	9.066	سالڊ
69	Tm	ٿوليئم	168.93	f-block	9.32	سالڊ
70	Yb	اٽيربيئم	173.05	f-block	6.90	سالڊ
71	Lu	لٽيشيئم	174.97	3	9.841	سالڊ
72	Hf	هفنيئم	178.49	4	13.31	سالڊ
73	Ta	ٽنٽالم	180.95	5	16.69	سالڊ
74	W	ٽنگسٽن	183.84	6	19.25	سالڊ
75	Re	رينيئم	186.21	7	21.02	سالڊ
76	Os	اوسميئم	190.23	8	22.59	سالڊ
77	Ir	اريڊيئم	192.22	9	22.56	سالڊ
78	Pt	پلاٽينم	195.08	10	21.45	سالڊ
79	Au	گولڊ	196.97	11	19.3	سالڊ
80	Hg	مرڪري	200.59	12	13.534	مايع
81	Tl	ٿئليئم	204.38	13	11.85	سالڊ
82	Pb	ليڊ	207.2	14	11.34	سالڊ
83	Bi	بسمٿ	208.98	15	9.78	سالڊ
84	Po	پولونيئم	209	16	9.196	سالڊ^{(from decay)}
85	At	ايسٽئٽن	210	17	8.91-8.95	^{(unknown phase from decay)}
86	Rn	ريڊون	222	18	0.00973	گئس^{(from decay)}
87	Fr	فرانسيئم	223	1	2.48	^{(unknown phase from decay)}
88	Ra	ريڊيئم	226	2	5.5	سالڊ^{(from decay)}
89	Ac	ايڪٽينيئم	227	f-block	10	سالڊ^{(from decay)}
90	Th	ٿوريئم	232.04	f-block	11.7	سالڊ
91	Pa	پروٽيڪٽينيم	231.04	f-block	15.37	سالڊ^{(from decay)}
92	U	يورينيئم	238.03	f-block	19.1	سالڊ
93	Np	نيپچونيئم	237	f-block	20.45	سالڊ^{(from decay)}
94	Pu	پلوٽونيئم	244	f-block	19.85	سالڊ^{(from decay)}
95	Am	آمريڪيئم	243	f-block	12	^{(synthetic solid )}
96	Cm	ڪيوريم	247	f-block	13.5	^{(synthetic solid )}
97	Bk	برڪيليئم	247	f-block	14.78	^{(synthetic solid )}
98	Cf	ڪيليفورنيم	251	f-block	15.1	^{(synthetic solid )}
99	Es	آئنسٽائنيئم	252	f-block	8.84	^{(synthetic solid )}
100	Fm	فرميئم	257	f-block	9.7	^(synthetic unknown phase)
101	Md	مينڊليويم	258	f-block	10.3	^{unknown phase (synthetic)}
102	No	نوبيليم	259	f-block	9.9	^{unknown phase (synthetic)}
103	Lr	لارينسيئم	266	f-block	14.4	^{unknown phase (synthetic)}
104	Rf	رٿرفورڊيم	267	f-block	17	^{unknown phase (synthetic)}
105	Db	ڊبنيئم	268	f-block	21.6	^{unknown phase (synthetic)}
106	Sg	شيبورجيئم	267	f-block	23	^{unknown phase (synthetic)}
107	Bh	بوهريم	270	f-block	26	^{unknown phase (synthetic)}
108	Hs	هئسيئم	271	f-block	27	^{unknown phase (synthetic)}
109	Mt	ميٽنريم	278	f-block	27	^{unknown phase (synthetic)}
110	Ds	ڊرمسٽاڊيم	281	f-block	27	^{unknown phase (synthetic)}
111	Rg	روئنٽجينيم	282	f-block	22	^{unknown phase (synthetic)}
112	Cn	ڪوپرنيڪيم	285	f-block	14	^{unknown phase (synthetic)}
113	Nh	نيهونيئم	286	f-block	16	^{unknown phase (synthetic)}
114	Fl	فليروويئم	289	f-block	11.4	^{unknown phase (synthetic)}
115	Mc	ماسڪوويئم	290	f-block	13.5	^{unknown phase (synthetic)}
116	Lv	ليورموريئم	293	p-block	12.9	^{unknown phase (synthetic)}
117	Ts	ٽينيسائن	294	p-block	7.1	^{unknown phase (synthetic)}
118	Og	اوگانيسن	294	f-block	7	^{unknown phase (synthetic)}

پڻ ڏسو

دوراني جدول: * شڪلون # معياري # 18 ۽ 32-ڪالمون * دور * گروپ # گروپ-1 # گروپ-18 * دور: 1 2 3 4 5 6 7 * بلاڪ: # s-بلاڪ # p-bl # d-bl # f-bl * ڌاتو جي لحاظ کان ** ڌاتو # الڪلي ڌاتو # الڪلي زميني ڌاتو # لينٿانائيڊس ايڪٽينائيڊس # منتقلي ڌاتو # منتقلي کان پوءِ ڌاتو ** ڌاتو: * ڌاتو جون فهرستون * غير ڌاتو * رد عمل غير ڌاتو * نوبل گيسز. ٻيا سيٽ: # پلاٽينم گروپ ڌاتو (PGM) # ناياب زميني عنصر # ريفريڪٽري ڌاتو # قيمتي ڌاتو # سڪن جي ڌاتو # نوبل ڌاتو # ڳري ڌاتو # اصلي ڌاتو # ٽرانس يورينيم # ٽرانزيڪٽينائيڊ # مکيه ايڪٽينائيڊ # ننڍا ايڪٽينائيڊ * عنصر: * ايٽمي نمبر، وزن، علامت جي لحاظ کان فهرستون * ملڪيتون # ڪرسٽل ڍانچي # اليڪٽران جي ترتيب #اليڪٽران منفيت * ڊيٽا صفحا: # ڪثرت # ايٽمي ريڊيس # اُبلندڙ نقطو # نازڪ نقطو # کثافت # اليڪٽران جي ترتيب # برقي منفيت # سختي # گرمي جي گنجائش # فيوزن جي گرمي # بخارات جي گرمي # آئنائيزيشن توانائي # پگھلڻ جو نقطو # آڪسائيڊيشن جي حالت # بخارات جو دٻاءُ * تاريخ * عنصرن جون دريافتون * مينڊيليف جون اڳڪٿيون * نالو ڏيڻ جي اشتقاق

ٻاهريان ڳنڍڻا

Videos for each element by the University of Nottingham
"Chemical Elements", In Our Time, BBC Radio 4 discussion with Paul Strathern, Mary Archer and John Murrell (25 May 2000)

حوالا

↑ "Chemistry.com™ | An Online Dating Site for Singles", www.chemistry.com, حاصل ڪيل 12 جنوري 2023۔
↑ Chemistry (IUPAC), The International Union of Pure and Applied. IUPAC – chemical element (C01022). doi:10.1351/goldbook.C01022. https://goldbook.iupac.org/terms/view/C01022.

[1] "Chemistry.com™ | An Online Dating Site for Singles", www.chemistry.com, حاصل ڪيل 12 جنوري 2023۔

[iupac2-2] Chemistry (IUPAC), The International Union of Pure and Applied. IUPAC – chemical element (C01022). doi:10.1351/goldbook.C01022. https://goldbook.iupac.org/terms/view/C01022.

[1]

[2]