مواد ڏانھن هلو

ڪيميائي عنصر

کليل ڄاڻ چيڪلي، وڪيپيڊيا مان

ڪيميائي عنصر (Chemical element) مادي جي سڀ کان سادي حالت کي عنصر چئبو آهي. يا ھر اھا شئي جنھن کي طبعي يا ڪيميائي عمل ذريعي مخصوص خاصيتن جي بنياد تي وڌيڪ سادن حصن ۾ تقسيم نہ ڪري سگھجي ان کي عنصر چئبو آهي. مثال: لوھ، چاندي، آڪسيجن، ھائڊروجن وغيرہ. ھن وقت تائين دنيا ۾ 118 عنصر لڌا ويا آهن. انھن کي دوري جدول ۾ ترتيب ڏنو ويو آهي.[1]

دوري جدول ۾ ترتيب ڏنل ڪيميائي عنصر

هڪ ڪيميائي عنصر (Chemical Element) اها ڪيميائي شئي آهي جنهن جي سڀني ايٽمن ۾ پروٽان جو تعداد ساڳيو هوندو آهي. ڪنهن به عنصر ۾ پروٽان جي هي مقرر تعداد کي ان جو ايٽمي نمبر چيو ويندو آهي. مثال طورآڪسيجن جو ايٽمي نمبر (Z) 8 آهي، ان جو مطلب آهي ته، آڪسيجن جي هر ايٽم جي نيوڪليس ۾ 8 پروٽان هوندا آهن.

ساڳئي عنصر جي ايٽمن ۾ نيوٽرانن جو انگ مختلف ٿي سگهي ٿو، يعني هن جو ايٽمي وزن (مايو، Mass)، جيڪو پروٽان ۽ نيوٽران جي وزن جو مجموعو هوندو آهي، مختلف ٿي سگهي ٿو ۽ هنن کي، هڪ ائ عنصر جا همجاء (Isotopes) چيو ويندو آهي. ٻه يا وڌيڪ ايٽم گڏجي ماليڪيول ٺاهي سگهن ٿا. ڪيترائي عنصرن جا ايٽم ساڳئي عنصر جي ايٽم سان گڏجي ماليڪيول ٺاهي سگهن ٿا، مثال طور آڪسيجن (O) جا ٻه ايٽم گڏجي، آڪسيجن جو ڊائيٽامڪ ماليڪيول ( 2 O) ٺاهيندا آهن. ڪيميائي مرڪب (Chemical Compound) مختلف عنصرن جي ايٽمن سان ٺهيل ماليڪيول تي مشتمل هوندا آهن ۽ انهن ۾ ماليڪيولر يا غير ماليڪيولر جوڙجڪ ٿي سگهي ٿي. آميزا (mixture) اهڙا مواد آهن جن ۾ مختلف قسم جا مرڪب طبيعي طور تي گڏ ٿيل هوندا آهن. (ڪيميائي طور تي نه). مطلب انهن ۾ مختلف قسم جي مرڪبن جا ماليڪيول هوندا آهن. هڪ عنصر جا ايٽم نيوڪليائي رد عمل ۾، جيڪو هن ايٽمن جي ايٽمي نمبر (پروٽان جي انگ) کي تبديل ڪندو آهي، ذريعي هڪ مختلف عنصر جي ايٽمن ۾ تبديل ٿي سگهن ٿا.

تاريخي طور تي، اصطلاح "ڪيميائي عنصر" جو مطلب هڪ اهڙو مادو هو جن کي ڪيميائي (نيوڪليائي نه) رد عمل جي ذريعي انهن جي جزو (نيوٽران، پروٽان وغيره) ۾ نه ٿو ٽوڙي سگهجي. هي تعريف اڃا تائين (valid) آهي. "

اصطلاح، "(ڪيميائي) عنصر" ٻن مختلف پر ويجهي سان لاڳاپيل معنائن ۾ پڻ استعمال ٿئي ٿي.[2] هڪ اها ته ڪيميائي مادو جيڪو هڪ ئي قسم جي ايٽمن (هڪ مخصوص عنصر جا ايٽم) تي مشتمل هجي، يا ان جو مطلب مختلف ڪيميائي مادن (مرڪبن) جي جزو جي طور تي ان قسم جو ايٽم ٿي سگهي ٿو. مثال طور، پاڻي (H2O) عنصرن هائڊروجن (H) ۽ آڪسيجن (O) تي مشتمل آهي جيتوڻيڪ ان ۾ ڪيميائي مادا (di) هائيڊروجن (H2) ۽ (di) آڪسيجن (O2) شامل نه آهن، ڇاڪاڻ ته H2O ماليڪيول H2 ۽ O2 ماليڪيولن کان مختلف آهن. "هڪ قسم جي ايٽم تي مشتمل ڪيميائي مادو" جي معنيٰ لاءِ، "ابتدائي مادو" ۽ "سادو مادو" جا اصطلاح تجويز ڪيا ويا آهن، پر انهن کي انگريزي ڪيميائي ادب ۾ گهڻي قبوليت نه ملي آهي، جڏهن ته ڪجهه ٻين ٻولين ۾ انهن جي برابر وڏي پيماني تي استعمال ڪيو ويندو آهي. مثال طور، فرانسيسي ڪيميائي اصطلاح élément chimique (ايٽم جو قسم) ۽ corps simple (ڪيميائي مادو جيڪو هڪ قسم جي ايٽم تي مشتمل آهي) ۾ فرق ڪري ٿو؛ روسي ڪيميائي اصطلاح химический элемент ۽ простое вещество ۾ فرق ڪري ٿو.

ڪائنات ۾ تقريبن سڀئي بيرونڪ مادو عنصرن تي مشتمل آهي (نادر استثنان ۾ نيوٽران تارا آهن). جڏهن مختلف عنصر ڪيميائي رد عمل مان گذرندا آهن، ايٽم کي ڪيميائي بانڊن ذريعي گڏ رکيل نئين مرڪبن ۾ ٻيهر ترتيب ڏنو ويندو آهي. صرف ڪجھ عنصر، جهڙوڪ چاندي ۽ سون، نسبتاً خالص اصلي عنصر معدنيات جي طور تي، غير گڏيل مليا آهن. تقريبن سڀئي ٻيا قدرتي طور تي پيدا ٿيندڙ عنصر زمين ۾ مرڪبن ۽ آميزن (mixture) جي طور تي ٿين ٿا. جئين ته هوا گهڻو ڪري ماليڪيولر نائٽروجن ۽ آڪسيجن جو مڪسچر آهي، جيتوڻيڪ ان ۾ ڪاربان ڊاءِ آڪسائيڊ ۽ پاڻي سميت مرڪبات ۽ انهن سان گڏ هڪ آزاد ايٽم طور تي آرگن، هڪ نوبل گئس جيڪا ڪيميائي طور تي غير فعال آهي ۽ ان ڪري ڪيميائي رد عمل مان نه گذرندي آهي، شامل هوندا آهن.

عنصرن جي دريافت ۽ استعمال جي تاريخ ابتدائي انساني سماجن سان شروع ٿي جن ڪاربن، سلفر، ٽامي ۽ سون جهڙن اصلي معدنيات کي دريافت ڪيو، جيتوڻيڪ ان وقت عنصر جو جديد تصور معلوم نه هو. مواد کي درجه بندي ڪرڻ لاءِ ڪيتريون ئي ڪوششون ڪيون ويون. (جهڙوڪ انهن جي نتيجي ۾ ڪلاسيڪل عنصرن، ڪيميا، ۽ تاريخ ۾ ساڳين نظرين جا تصور پيدا ٿيا). عنصرن جي جديد سمجھ جو گهڻو حصو دمتري مينڊيليف جي ڪم مان پيدا ٿيو، هڪ روسي ڪيميا دان جنهن 1869 ۾ پهريون سڃاڻپ ڪندڙ دوراني جدول شايع ڪيو. هي جدول عناصر کي قطارن ("دور") ۽ ڪالمن ("گروپن") ۾ ايٽمي نمبر وڌائي ترتيب ڏئي ٿو، جيڪي بار بار ("وقتي") جسماني ۽ ڪيميائي خاصيتون شيئر ڪن ٿا. دوراني جدول عنصرن جي مختلف خاصيتن جو خلاصو ڪري ٿو. ڪيمسٽن کي انهن جي وچ ۾ لاڳاپن جي ڄاڻ ڏئي ٿو ۽ عنصرن بابت اڳڪٿيون ڪرڻ جو موقعو ڏئي ٿو، جيڪا اڃا تائين دريافت نه ڪيا ويا آهن ۽ نوان مرڪب ٺاهڻ جي صلاحيت ڏين ٿا.

نومبر 2016ع تائين، انٽرنيشنل يونين آف پيور اينڊ اپلائيڊ ڪيمسٽري (IUPAC) ڪل 118 ڪيميائي عنصرن کي تسليم ڪيو آهي. پهرين 94 قدرتي طور تي ڌرتيء تي موجود آهن ۽ باقي 24 مصنوعي عنصر، جيڪا نيوڪليائي رد عمل جي ذريعي پيدا ٿيا آهن. غير مستحڪم تابڪاري عنصرن (ريڊيو عنصرن) کان سواءِ، جيڪا پنهنجي مختصر هاف لائف جي ڪارڻ جلدي زوال پذير ٿين ٿا، تقريبن سڀئي عنصر صنعتي طور تي مختلف مقدار ۾ موجود آهن. وڌيڪ نون عنصرن جي دريافت ۽ ترڪيب سائنسي مطالعي جو هڪ جاري علائقو آهي.

118 سڃاتل ڪيميائي عنصرن جي فهرست

[سنواريو]
اصل مضمون جي لاءِ ڏسو ڪيميائي عنصرن جي فهرست

هيٺ ڏنل جدول 118 سڃاتل عنصرن کي ڏيکاري ٿو.

  • ايٽمي نمبر، عنصر جو نالو ۽ نشان سڀ آزاد طور تي منفرد سڃاڻپ ڪندڙ طور ڪم ڪن ٿا.
  • بلاڪ هر عنصر لاءِ دوري جدول جي بلاڪ کي ظاهر ڪري ٿو:
  1. ڳاڙهو = s-بلاڪ
  2. پيلو = p-بلاڪ
  3. نيرو = d-بلاڪ
  4. سائو = f-بلاڪ
  • گروپ ۽ پريڊ دوري جدول ۾ عنصر جي پوزيشن جو حوالو ڏين ٿا. هتي گروپ نمبر موجوده طور تي قبول ٿيل نمبرنگ جي مطابق آهن.
ايٽمي نمبر (Z) نشان نالو ايٽمي ماس (amu) گروپ گھاٽائي
(g/cm3)
حالت (STP تي)
1 H ھائڊروجن 1.0080 1 0.00008988 گئس
2 He هيليئم 4.0026 18 0.0001785 گئس
3 Li ليٿيئم 6.94 1 0.534 گئس
4 Be بيريليئم 9.012 2 1.85 سالڊ
5 B بورون 10.81 13 2.34 سالڊ
6 C ڪاربان 12.011 14 2.267 سالڊ
7 N نائٽروجن 14.007 15 0.0012506 گئس
8 O آڪسيجن 15.999 16 0.001429 گئس
9 F فلورين 18.998 17 0.001696 گئس
10 Ne نيون 20.180 18 0.0009002 گئس
11 Na سوڊيئم 22.990 1 0.968 سالڊ
12 Mg ميگنيشيئم 24.305 2 1.738 سالڊ
13 Al ايلومينيم 26.982 13 2.70 سالڊ
14 Si سليڪان 28.085 14 2.3290 سالڊ
15 P فاسفورس 30.974 15 1.823 سالڊ
16 S سلفر 32.06 16 2.07 سالڊ
17 Cl ڪلورين 35.45 17 0.0032 گئس
18 Ar آرگون 39.95 18 0.001784 گئس
19 K پوٽاشيئم 39.098 1 0.89 سالڊ
20 Ca ڪئلشيم 40.078 2 1.55 سالڊ
21 Sc اسڪينڊيئم 44.956 3 2.985 سالڊ
22 Ti ٽائيٽينئم 47.867 4 4.506 سالڊ
23 V وينڊيئم 50.942 5 6.11 سالڊ
24 Cr ڪروميئم 51.996 6 7.15 سالڊ
25 Mn مينگانيز 54.938 7 7.21 سالڊ
26 Fe آئرن 55.845 8 7.874 سالڊ
27 Co ڪوبالٽ 58.933 9 8.90 سالڊ
28 Ni نڪل 58.693 10 8.908 سالڊ
29 Cu ڪاپر 63.546 11 8.96 سالڊ
30 Zn زنڪ 65.38 12 7.14 سالڊ
31 Ga گيليئم 69.723 13 5.91 سالڊ
32 Ge جرمينيئم 72.630 14 5.323 سالڊ
33 As آرسينڪ 74.922 15 5.727 سالڊ
34 Se سيلينيئم 78.971 16 4.81 سالڊ
35 Br برومين 79.904 17 3.1028 مايع
36 Kr ڪرپٽن 83.798 18 0.003749 گئس
37 Rb روبيڊيم 85.468 1 1.532 سالڊ
38 Sr اسٽرونشيئم 87.62 2 2.64 سالڊ
39 Y يٽريئم 88.906 3 4.472 سالڊ
40 Zr زرڪونيئم 91.224 4 6.52 سالڊ
41 Nb نائيوبيئم 92.906 5 8.57 سالڊ
42 Mo مولبيڊينم 95.95 6

10.28

سالڊ
43 Tc ٽيڪنيٽئم 97 7 11 سالڊ

(from decay)

44 Ru روٿينيئم 101.07 8 12.45 سالڊ
45 Rh روڊيئم 102.91 9 12.41 سالڊ
46 Pd پلاڊيئم 106.42 10 12.023 سالڊ
47 Ag سلور 107.87 11 10.49 سالڊ
48 Cd ڪيڊميئم 112.41 12 8.65 سالڊ
49 In انڊيئم 114.82 13 7.31 سالڊ
50 Sn ٽن 118.71 14 7.265 سالڊ
51 Sb اينٽيمني 121.76 15 6.697 سالڊ
52 Te ٽيلريئم 127.60 16 6.24 سالڊ
53 I آيوڊين 126.90 17 4.933 سالڊ
54 Xe زينون 131.29 18 0.005894 گئس
55 Cs سيزيئم 132.91 1 1.93 سالڊ
56 Ba بيريئم 137.33 2 3.51 سالڊ
57 La لانٿيلم 138.91 f-block 6.162 سالڊ
58 Ce سيريئم 140.12 f-block 6.770 سالڊ
59 Pr پراسيوڊائيميئم 140.91 f-block 6.77 سالڊ
60 Nd نيوڊائيميئم 144.24 f-block 7.01 سالڊ
61 Pm پرومئٿيئم 145 f-block 7.26 سالڊ(from decay)
62 Sm سماريئم 150.36 f-block 7.52 سالڊ
63 Eu يورپيئم 151.96 f-block 5.244 سالڊ
64 Gd گڊوليئم 157.25 f-block 7.90 سالڊ
65 Tb ٽيربيئم 158.93 f-block 8.23 سالڊ
66 Dy ڊسپروسيئم 162.50 f-block 8.540 سالڊ
67 Ho هولميئم 164.93 f-block 8.79 سالڊ
68 Er اربيئم 167.26 f-block 9.066 سالڊ
69 Tm ٿوليئم 168.93 f-block 9.32 سالڊ
70 Yb اٽربيئم 173.05 f-block 6.90 سالڊ
71 Lu لٽئٽيئم 174.97 3 9.841 سالڊ
72 Hf هفنيئم 178.49 4 13.31 سالڊ
73 Ta ٽنٽالم 180.95 5 16.69 سالڊ
74 W ٽنگسٽين 183.84 6 19.25 سالڊ
75 Re رينيئم 186.21 7 21.02 سالڊ
76 Os اوسميئم 190.23 8 22.59 سالڊ
77 Ir اريڊيئم 192.22 9 22.56 سالڊ
78 Pt پلاٽينم 195.08 10 21.45 سالڊ
79 Au گولڊ 196.97 11 19.3 سالڊ
80 Hg مرڪري 200.59 12 13.534 مايع
81 Tl ٿليئم 204.38 13 11.85 سالڊ
82 Pb ليڊ 207.2 14 11.34 سالڊ
83 Bi بسمٿ 208.98 15 9.78 سالڊ
84 Po پولونيئم 209 16 9.196 سالڊ(from decay)
85 At اسٽاٽائن 210 17 8.91-8.95 (unknown phase from decay)
86 Rn ريڊون 222 18 0.00973 گئس(from decay)
87 Fr فرانسيئم 223 1 2.48 (unknown phase from decay)
88 Ra ريڊيئم 226 2 5.5 سالڊ(from decay)
89 Ac اڪٽينيئم 227 f-block 10 سالڊ(from decay)
90 Th ٿوريئم 232.04 f-block 11.7 سالڊ
91 Pa پروٽيڪٽينيم 231.04 f-block 15.37 سالڊ(from decay)
92 U يورينيئم 238.03 f-block 19.1 سالڊ
93 Np نيپچونيئم 237 f-block 20.45 سالڊ(from decay)
94 Pu پلوٽونيئم 244 f-block 19.85 سالڊ(from decay)

تفصيل

[سنواريو]

نالا ۽ علامتون

[سنواريو]

عنصرن جي اصليت

[سنواريو]

ڪثرت

[سنواريو]

تاريخ

[سنواريو]

پڻ ڏسو

[سنواريو]

ٻاهريان ڳنڍڻا

[سنواريو]

حوالا

[سنواريو]
  1. "Chemistry.com™ | An Online Dating Site for Singles". www.chemistry.com. حاصل ڪيل 2023-01-12. 
  2. Chemistry (IUPAC), The International Union of Pure and Applied. IUPAC – chemical element (C01022). doi:10.1351/goldbook.C01022. https://goldbook.iupac.org/terms/view/C01022.