ڪيميائي عنصر

ڪيميائي عنصر (Chemical element) مادي جي سڀ کان سادي حالت کي عنصر چئبو آهي. يا ھر اھا شئي جنھن کي طبعي يا ڪيميائي عمل ذريعي مخصوص خاصيتن جي بنياد تي وڌيڪ سادن حصن ۾ تقسيم نہ ڪري سگھجي ان کي عنصر چئبو آهي. مثال: لوھ، چاندي، آڪسيجن، ھائڊروجن وغيرہ. ھن وقت تائين دنيا ۾ 118 عنصر لڌا ويا آهن. انھن کي دوري جدول ۾ ترتيب ڏنو ويو آهي.

دوري جدول ۾ ترتيب ڏنل ڪيميائي عنصر

هڪ ڪيميائي عنصر (Chemical Element) اها ڪيميائي شئي آهي جنهن جي سڀني ايٽمن ۾ پروٽان جو تعداد ساڳيو هوندو آهي. ڪنهن به عنصر ۾ پروٽان جي هي مقرر تعداد کي ان جو ايٽمي نمبر چيو ويندو آهي. مثال طورآڪسيجن جو ايٽمي نمبر (Z) 8 آهي، ان جو مطلب آهي ته، آڪسيجن جي هر ايٽم جي نيوڪليس ۾ 8 پروٽان هوندا آهن.

ساڳئي عنصر جي ايٽمن ۾ نيوٽرانن جو انگ مختلف ٿي سگهي ٿو، يعني هن جو ايٽمي وزن (مايو، Mass)، جيڪو پروٽان ۽ نيوٽران جي وزن جو مجموعو هوندو آهي، مختلف ٿي سگهي ٿو ۽ هنن کي، هڪ ائ عنصر جا همجاء (Isotopes) چيو ويندو آهي. ٻه يا وڌيڪ ايٽم گڏجي ماليڪيول ٺاهي سگهن ٿا. ڪيترائي عنصرن جا ايٽم ساڳئي عنصر جي ايٽم سان گڏجي ماليڪيول ٺاهي سگهن ٿا، مثال طور آڪسيجن (O) جا ٻه ايٽم گڏجي، آڪسيجن جو ڊائيٽامڪ ماليڪيول ( ₂ O) ٺاهيندا آهن. ڪيميائي مرڪب (Chemical Compound) مختلف عنصرن جي ايٽمن سان ٺهيل ماليڪيول تي مشتمل هوندا آهن ۽ انهن ۾ ماليڪيولر يا غير ماليڪيولر جوڙجڪ ٿي سگهي ٿي. آميزا (mixture) اهڙا مواد آهن جن ۾ مختلف قسم جا مرڪب طبيعي طور تي گڏ ٿيل هوندا آهن. (ڪيميائي طور تي نه). مطلب انهن ۾ مختلف قسم جي مرڪبن جا ماليڪيول هوندا آهن. هڪ عنصر جا ايٽم نيوڪليائي رد عمل ۾، جيڪو هن ايٽمن جي ايٽمي نمبر (پروٽان جي انگ) کي تبديل ڪندو آهي، ذريعي هڪ مختلف عنصر جي ايٽمن ۾ تبديل ٿي سگهن ٿا.

تاريخي طور تي، اصطلاح "ڪيميائي عنصر" جو مطلب هڪ اهڙو مادو هو جن کي ڪيميائي (نيوڪليائي نه) رد عمل جي ذريعي انهن جي جزو (نيوٽران، پروٽان وغيره) ۾ نه ٿو ٽوڙي سگهجي. هي تعريف اڃا تائين (valid) آهي. "

اصطلاح، "(ڪيميائي) عنصر" ٻن مختلف پر ويجهي سان لاڳاپيل معنائن ۾ پڻ استعمال ٿئي ٿي. هڪ اها ته ڪيميائي مادو جيڪو هڪ ئي قسم جي ايٽمن (هڪ مخصوص عنصر جا ايٽم) تي مشتمل هجي، يا ان جو مطلب مختلف ڪيميائي مادن (مرڪبن) جي جزو جي طور تي ان قسم جو ايٽم ٿي سگهي ٿو. مثال طور، پاڻي (H2O) عنصرن هائڊروجن (H) ۽ آڪسيجن (O) تي مشتمل آهي جيتوڻيڪ ان ۾ ڪيميائي مادا (di) هائيڊروجن (H2) ۽ (di) آڪسيجن (O2) شامل نه آهن، ڇاڪاڻ ته H2O ماليڪيول H2 ۽ O2 ماليڪيولن کان مختلف آهن. "هڪ قسم جي ايٽم تي مشتمل ڪيميائي مادو" جي معنيٰ لاءِ، "ابتدائي مادو" ۽ "سادو مادو" جا اصطلاح تجويز ڪيا ويا آهن، پر انهن کي انگريزي ڪيميائي ادب ۾ گهڻي قبوليت نه ملي آهي، جڏهن ته ڪجهه ٻين ٻولين ۾ انهن جي برابر وڏي پيماني تي استعمال ڪيو ويندو آهي. مثال طور، فرانسيسي ڪيميائي اصطلاح élément chimique (ايٽم جو قسم) ۽ corps simple (ڪيميائي مادو جيڪو هڪ قسم جي ايٽم تي مشتمل آهي) ۾ فرق ڪري ٿو؛ روسي ڪيميائي اصطلاح химический элемент ۽ простое вещество ۾ فرق ڪري ٿو.

ڪائنات ۾ تقريبن سڀئي بيرونڪ مادو عنصرن تي مشتمل آهي (نادر استثنان ۾ نيوٽران تارا آهن). جڏهن مختلف عنصر ڪيميائي رد عمل مان گذرندا آهن، ايٽم کي ڪيميائي بانڊن ذريعي گڏ رکيل نئين مرڪبن ۾ ٻيهر ترتيب ڏنو ويندو آهي. صرف ڪجھ عنصر، جهڙوڪ چاندي ۽ سون، نسبتاً خالص اصلي عنصر معدنيات جي طور تي، غير گڏيل مليا آهن. تقريبن سڀئي ٻيا قدرتي طور تي پيدا ٿيندڙ عنصر زمين ۾ مرڪبن ۽ آميزن (mixture) جي طور تي ٿين ٿا. جئين ته هوا گهڻو ڪري ماليڪيولر نائٽروجن ۽ آڪسيجن جو مڪسچر آهي، جيتوڻيڪ ان ۾ ڪاربان ڊاءِ آڪسائيڊ ۽ پاڻي سميت مرڪبات ۽ انهن سان گڏ هڪ آزاد ايٽم طور تي آرگن، هڪ نوبل گئس جيڪا ڪيميائي طور تي غير فعال آهي ۽ ان ڪري ڪيميائي رد عمل مان نه گذرندي آهي، شامل هوندا آهن.

عنصرن جي دريافت ۽ استعمال جي تاريخ ابتدائي انساني سماجن سان شروع ٿي جن ڪاربن، سلفر، ٽامي ۽ سون جهڙن اصلي معدنيات کي دريافت ڪيو، جيتوڻيڪ ان وقت عنصر جو جديد تصور معلوم نه هو. مواد کي درجه بندي ڪرڻ لاءِ ڪيتريون ئي ڪوششون ڪيون ويون. (جهڙوڪ انهن جي نتيجي ۾ ڪلاسيڪل عنصرن، ڪيميا، ۽ تاريخ ۾ ساڳين نظرين جا تصور پيدا ٿيا). عنصرن جي جديد سمجھ جو گهڻو حصو دمتري مينڊيليف جي ڪم مان پيدا ٿيو، هڪ روسي ڪيميا دان جنهن 1869 ۾ پهريون سڃاڻپ ڪندڙ دوراني جدول شايع ڪيو. هي جدول عناصر کي قطارن ("دور") ۽ ڪالمن ("گروپن") ۾ ايٽمي نمبر وڌائي ترتيب ڏئي ٿو، جيڪي بار بار ("وقتي") جسماني ۽ ڪيميائي خاصيتون شيئر ڪن ٿا. دوراني جدول عنصرن جي مختلف خاصيتن جو خلاصو ڪري ٿو. ڪيمسٽن کي انهن جي وچ ۾ لاڳاپن جي ڄاڻ ڏئي ٿو ۽ عنصرن بابت اڳڪٿيون ڪرڻ جو موقعو ڏئي ٿو، جيڪا اڃا تائين دريافت نه ڪيا ويا آهن ۽ نوان مرڪب ٺاهڻ جي صلاحيت ڏين ٿا.

نومبر 2016ع تائين، انٽرنيشنل يونين آف پيور اينڊ اپلائيڊ ڪيمسٽري (IUPAC) ڪل 118 ڪيميائي عنصرن کي تسليم ڪيو آهي. پهرين 94 قدرتي طور تي ڌرتيء تي موجود آهن ۽ باقي 24 مصنوعي عنصر، جيڪا نيوڪليائي رد عمل جي ذريعي پيدا ٿيا آهن. غير مستحڪم تابڪاري عنصرن (ريڊيو عنصرن) کان سواءِ، جيڪا پنهنجي مختصر هاف لائف جي ڪارڻ جلدي زوال پذير ٿين ٿا، تقريبن سڀئي عنصر صنعتي طور تي مختلف مقدار ۾ موجود آهن. وڌيڪ نون عنصرن جي دريافت ۽ ترڪيب سائنسي مطالعي جو هڪ جاري علائقو آهي.

118 سڃاتل ڪيميائي عنصرن جي فهرست

اصل مضمون جي لاءِ ڏسو ڪيميائي عنصرن جي فهرست

هيٺ ڏنل جدول 118 سڃاتل عنصرن کي ڏيکاري ٿو.

• ايٽمي نمبر، عنصر جو نالو ۽ نشان سڀ آزاد طور تي منفرد سڃاڻپ ڪندڙ طور ڪم ڪن ٿا.
• بلاڪ هر عنصر لاءِ دوري جدول جي بلاڪ کي ظاهر ڪري ٿو:

1. ڳاڙهو = s-بلاڪ
2. پيلو = p-بلاڪ
3. نيرو = d-بلاڪ
4. سائو = f-بلاڪ

• گروپ ۽ پريڊ دوري جدول ۾ عنصر جي پوزيشن جو حوالو ڏين ٿا. هتي گروپ نمبر موجوده طور تي قبول ٿيل نمبرنگ جي مطابق آهن.

ايٽمي نمبر (Z)	نشان	نالو	ايٽمي ماس (amu)	گروپ	گھاٽائي (g/cm3)	حالت (STP تي)
1	H	ھائڊروجن	1.0080	1	0.00008988	گئس
2	He	هيليئم	4.0026	18	0.0001785	گئس
3	Li	ليٿيئم	6.94	1	0.534	گئس
4	Be	بيريليئم	9.012	2	1.85	سالڊ
5	B	بورون	10.81	13	2.34	سالڊ
6	C	ڪاربان	12.011	14	2.267	سالڊ
7	N	نائٽروجن	14.007	15	0.0012506	گئس
8	O	آڪسيجن	15.999	16	0.001429	گئس
9	F	فلورين	18.998	17	0.001696	گئس
10	Ne	نيون	20.180	18	0.0009002	گئس
11	Na	سوڊيئم	22.990	1	0.968	سالڊ
12	Mg	ميگنيشيئم	24.305	2	1.738	سالڊ
13	Al	ايلومينيم	26.982	13	2.70	سالڊ
14	Si	سليڪان	28.085	14	2.3290	سالڊ
15	P	فاسفورس	30.974	15	1.823	سالڊ
16	S	سلفر	32.06	16	2.07	سالڊ
17	Cl	ڪلورين	35.45	17	0.0032	گئس
18	Ar	آرگون	39.95	18	0.001784	گئس
19	K	پوٽاشيئم	39.098	1	0.89	سالڊ
20	Ca	ڪئلشيم	40.078	2	1.55	سالڊ
21	Sc	اسڪينڊيئم	44.956	3	2.985	سالڊ
22	Ti	ٽائيٽينئم	47.867	4	4.506	سالڊ
23	V	وينڊيئم	50.942	5	6.11	سالڊ
24	Cr	ڪروميئم	51.996	6	7.15	سالڊ
25	Mn	مينگانيز	54.938	7	7.21	سالڊ
26	Fe	آئرن	55.845	8	7.874	سالڊ
27	Co	ڪوبالٽ	58.933	9	8.90	سالڊ
28	Ni	نڪل	58.693	10	8.908	سالڊ
29	Cu	ڪاپر	63.546	11	8.96	سالڊ
30	Zn	زنڪ	65.38	12	7.14	سالڊ
31	Ga	گيليئم	69.723	13	5.91	سالڊ
32	Ge	جرمينيئم	72.630	14	5.323	سالڊ
33	As	آرسينڪ	74.922	15	5.727	سالڊ
34	Se	سيلينيئم	78.971	16	4.81	سالڊ
35	Br	برومين	79.904	17	3.1028	مايع
36	Kr	ڪرپٽن	83.798	18	0.003749	گئس
37	Rb	روبيڊيم	85.468	1	1.532	سالڊ
38	Sr	اسٽرونشيئم	87.62	2	2.64	سالڊ
39	Y	يٽريئم	88.906	3	4.472	سالڊ
40	Zr	زرڪونيئم	91.224	4	6.52	سالڊ
41	Nb	نائيوبيئم	92.906	5	8.57	سالڊ
42	Mo	مولبيڊينم	95.95	6	10.28	سالڊ
43	Tc	ٽيڪنيٽئم	97	7	11	سالڊ (from decay)
44	Ru	روٿينيئم	101.07	8	12.45	سالڊ
45	Rh	روڊيئم	102.91	9	12.41	سالڊ
46	Pd	پلاڊيئم	106.42	10	12.023	سالڊ
47	Ag	سلور	107.87	11	10.49	سالڊ
48	Cd	ڪيڊميئم	112.41	12	8.65	سالڊ
49	In	انڊيئم	114.82	13	7.31	سالڊ
50	Sn	ٽن	118.71	14	7.265	سالڊ
51	Sb	اينٽيمني	121.76	15	6.697	سالڊ
52	Te	ٽيلريئم	127.60	16	6.24	سالڊ
53	I	آيوڊين	126.90	17	4.933	سالڊ
54	Xe	زينون	131.29	18	0.005894	گئس
55	Cs	سيزيئم	132.91	1	1.93	سالڊ
56	Ba	بيريئم	137.33	2	3.51	سالڊ
57	La	لانٿيلم	138.91	f-block	6.162	سالڊ
58	Ce	سيريئم	140.12	f-block	6.770	سالڊ
59	Pr	پراسيوڊائيميئم	140.91	f-block	6.77	سالڊ
60	Nd	نيوڊائيميئم	144.24	f-block	7.01	سالڊ
61	Pm	پرومئٿيئم	145	f-block	7.26	سالڊ(from decay)
62	Sm	سماريئم	150.36	f-block	7.52	سالڊ
63	Eu	يورپيئم	151.96	f-block	5.244	سالڊ
64	Gd	گڊوليئم	157.25	f-block	7.90	سالڊ
65	Tb	ٽيربيئم	158.93	f-block	8.23	سالڊ
66	Dy	ڊسپروسيئم	162.50	f-block	8.540	سالڊ
67	Ho	هولميئم	164.93	f-block	8.79	سالڊ
68	Er	اربيئم	167.26	f-block	9.066	سالڊ
69	Tm	ٿوليئم	168.93	f-block	9.32	سالڊ
70	Yb	اٽربيئم	173.05	f-block	6.90	سالڊ
71	Lu	لٽئٽيئم	174.97	3	9.841	سالڊ
72	Hf	هفنيئم	178.49	4	13.31	سالڊ
73	Ta	ٽنٽالم	180.95	5	16.69	سالڊ
74	W	ٽنگسٽين	183.84	6	19.25	سالڊ
75	Re	رينيئم	186.21	7	21.02	سالڊ
76	Os	اوسميئم	190.23	8	22.59	سالڊ
77	Ir	اريڊيئم	192.22	9	22.56	سالڊ
78	Pt	پلاٽينم	195.08	10	21.45	سالڊ
79	Au	گولڊ	196.97	11	19.3	سالڊ
80	Hg	مرڪري	200.59	12	13.534	مايع
81	Tl	ٿليئم	204.38	13	11.85	سالڊ
82	Pb	ليڊ	207.2	14	11.34	سالڊ
83	Bi	بسمٿ	208.98	15	9.78	سالڊ
84	Po	پولونيئم	209	16	9.196	سالڊ(from decay)
85	At	اسٽاٽائن	210	17	8.91-8.95	(unknown phase from decay)
86	Rn	ريڊون	222	18	0.00973	گئس(from decay)
87	Fr	فرانسيئم	223	1	2.48	(unknown phase from decay)
88	Ra	ريڊيئم	226	2	5.5	سالڊ(from decay)
89	Ac	اڪٽينيئم	227	f-block	10	سالڊ(from decay)
90	Th	ٿوريئم	232.04	f-block	11.7	سالڊ
91	Pa	پروٽيڪٽينيم	231.04	f-block	15.37	سالڊ(from decay)
92	U	يورينيئم	238.03	f-block	19.1	سالڊ
93	Np	نيپچونيئم	237	f-block	20.45	سالڊ(from decay)
94	Pu	پلوٽونيئم	244	f-block	19.85	سالڊ(from decay)