مايا تهذيب

Maya civilization

چچن اتزا ۾ ايل ڪاسٽيلو

تڪال ۾ عظيم جيگوار جو مندر

مايا تهذيب (Maya civilization) هڪ ميزوآمريڪن تهذيب هئي جيڪا قديم دور کان وٺي جديد دور تائين موجود هئي. اهو ان جي قديم مندرن ۽ لپين (Glyphs) ذريعي سڃاتو وڃي ٿو. مايا لپي پري-ڪولمبيئن آمريڪا ۾ سڀ کان وڌيڪ نفيس ۽ انتهائي ترقي يافته لکڻ وارو نظام هو. تهذيب ان جي فنون، فن تعمير، رياضي، ڪئلينڊر ۽ فلڪياتي نظام لاء پڻ مشهور آهي.

مايا تهذيب مايا علائقي ۾ ترقي ڪئي، هڪ علائقو جيڪو اڄ ڏکڻ اوڀر ميڪسيڪو، سڄي گوئٽي مالا ۽ بيليز ۽ هونڊوراس ۽ ايل سلواڊور جي الهندي حصن تي مشتمل آهي. ان ۾ يوڪاتن جزيري نما (Yucatán Peninsula) جي اترين هيٺيون زمينون ۽ سيرامئڊري جي گوئٽي مالا هاءِ لينڊز، ميڪسيڪو جي رياست چياپاس، ڏاکڻي گوئٽي مالا، ايل سلواڊور ۽ پئسفڪ جي ساحلي ميدان جي ڏاکڻين هيٺاهين علائقن ۾ شامل آهن. اڄ، سندن اولاد، مجموعي طور تي مايا جي نالي سان سڃاتل آهي، جن جو تعداد 60 لک کان مٿي آهي، 28 کان وڌيڪ بچيل مايا ٻوليون ڳالهائين ٿا ۽ تقريبن ساڳئي علائقي ۾ رهن ٿا، جيئن سندن ابن ڏاڏن جا هئا.

قديم دور، 2000 ق.م کان اڳ، زراعت ۾ پهرين ترقي ۽ ابتدائي ڳوٺن کي ڏٺو. پري ڪلاسڪ دور (تقريبن 2000 ق.م کان 250 ع تائين) مايا علائقي ۾ پهرين پيچيده سماجن جي قيام ۽ مايا جي غذا جي بنيادي فصلن جي پوک کي ڏٺو، جنهن ۾ مڪئي، ڀاڄيون، اسڪواش ۽ ڪاري مرچ شامل آهن. پهرين مايا شهرن 750 ق.م. جي لڳ ڀڳ ترقي ڪئي، ۽ 500 ق.م تائين اهي شهر، وڏن مندرن ۽ انهن جي وسيع اسٽيوڪو جي سامهون سان گڏ، يادگار فن تعمير جا مالڪ هئا. مايا جي علائقي ۾ ٽين صدي قبل مسيح تائين هائروگلافي (Hieroglyphic) لکڻ استعمال ڪيو پيو ويو. آخري ڪلاسڪ دور ۾، "پيٽن" بيسن ۾ ڪيترائي وڏا شهر ترقي ڪيا ۽ ڪمينلجيو جو شهر گوئٽي مالا هاءِ لينڊز ۾ نمايان ٿي ويو. سال 250 عيسوي جي شروعات کان وٺي، ڪلاسيڪي دور کي وڏي پيماني تي بيان ڪيو ويو آهي جڏهن مايا ڊگهي ڳڻپ جي تاريخن سان مجسما يادگار بلند ڪري رهيا هئا. هن دور ۾ مايا تهذيب ڪيترن ئي شهري رياستن کي ترقي ڪندي ڏٺو جيڪو هڪ پيچيده واپاري نيٽ ورڪ سان ڳنڍيل هئا. مايا جي هيٺاهين علائقن ۾ ٻه وڏا حريف، ٽِڪَل ۽ ڪلقمل جا شهر طاقتور ٿي ويا. ڪلاسيڪل دور مايا خانداني سياست ۾ مرڪزي ميڪسيڪو جي شهر، ٽيوتيهاڪان جي مداخلت کي پڻ ڏٺو. 9هين صدي عيسويء ۾، مرڪزي مايا واري علائقي ۾ هڪ وسيع سياسي تباهي هئي، جنهن جي نتيجي ۾ گهرو ويڙهه، شهرن جي تباهي ۽ آبادي جي اتر طرف تبديلي ٿي. پوسٽ ڪلاسڪ دور ۾ اتر ۾ چچن اٽزا جو عروج ۽ گوئٽي مالا هاءِ لينڊز ۾ جارحانه ڪيشي سلطنت جي توسيع کي ڏٺو ويو. 16هين صدي عيسويء ۾، اسپيني سلطنت ميسو آمريڪي علائقن کي نوآبادي بڻايو ۽ مهم جو هڪ ڊگهو سلسلو 1697ع ۾ مايا جي آخري شهر نوجپيٽن جو زوال ڏٺو.

ڪلاسيڪي دور ۾ حڪمراني جو مرڪز ”خدائي بادشاهه“ جي تصور تي هو، جنهن جو خيال هو ته اها انسانن ۽ مافوق الفطرت دائري جي وچ ۾ ثالث طور ڪم ڪرڻ ٿا. بادشاهت عام طور تي (پر خاص طور تي نه) موروثي هئي ۽ اقتدار عام طور تي وڏي پٽ ڏانهن گذاريو ويندو هو. هڪ امڪاني بادشاهه کان هڪ ڪامياب جنگي اڳواڻ ۽ هڪ حڪمران هجڻ جي اميد رکندا هئا. بند ٿيل موروثي نظام مايا جي سياست ۾ غالب قوت هئا، جيتوڻيڪ ڪيئن موروثي نظام، شهر-رياست کان شهر-رياست تائين، هڪ بادشاهت جي سياسي جوڙجڪ کي متاثر ڪيو. آخري ڪلاسيڪي دور تائين، اشرافيه سائز ۾ وڌي چڪي هئي، جيڪا بادشاهي جي اڳوڻي خاص طاقت کي گهٽائي ڇڏيو. مايا فنا ۽ غير فنا ٿيڻ واري مواد کي استعمال ڪندي نفيس آرٽ جي شڪليون ٺاهيا، جن ۾ ڪاٺ، جيڊ، اوبسيڊين، سيرامڪس، مجسما ٿيل پٿر جا يادگار، اسٽوڪيو ۽ عمدي رنگ سان ٺهيل ميورل شامل آهن.

مايا شهرن کي منظم طور تي وڌايو ويو. شهر جي مرڪزن ۾ رسمي ۽ انتظامي ڪمپليڪس شامل هئا، جن جي چوڌاري رهائشي ضلعن جي غير منظم شڪل واري پکيڙ هئي. شهر جا مختلف حصا اڪثر ڪري رستن ذريعي ڳنڍيل هوندا هئا. اڏاوتي طور تي، شهر جي عمارتن ۾ محلات، مخروطي مندر، تقريبات لاء ناچ گهر ۽ اڏاوتون شامل هيون جيڪا خاص طور تي فلڪياتي مشاهدي جي غرض سان ٺاهيل هيون. مايا جي اشرافيه خواندہ هئي ۽ هائيروگلافي لکڻ جو هڪ پيچيده نظام ٺاهي. پري-ڪولمبيئن آمريڪا ۾ انهن جو سڀ کان وڌيڪ ترقي يافته لکڻ وارو نظام هو. مايا پنهنجي تاريخ ۽ رسم جي ڄاڻ کي اسڪرين فولڊ ڪتابن ۾ درج ڪيو، جن مان صرف ٽي نادر نسخا باقي بچيا آهن، باقي اسپين جي هٿان تباهه ٿي ويا آهن. ان کان علاوه، مايا جي متن جا ڪيترائي مثال سيرامڪس تي ملي سگھن ٿا. مايا هڪ انتهائي پيچيده سلسلو جوڙيو آهي جيڪو هڪ ٻئي سان ڳنڍيندڙ رسمن جي ڪئلينڊرن ۽ رياضي کي استعمال ڪيو جنهن ۾ انساني تاريخ ۾ واضح صفر جي ابتدائي سڃاتل مثالن مان هڪ شامل آهي. انهن جي مذهب جي هڪ حصي جي طور تي، مايا انساني قرباني تي عمل ڪيو.

عجائب جا مجموعا

Maya cities tended to expand organically. The city centers comprised ceremonial and administrative complexes, surrounded by an irregularly shaped sprawl of residential districts. Different parts of a city were often linked by causeways. Architecturally, city buildings included palaces, pyramid-temples, ceremonial ballcourts, and structures specially aligned for astronomical observation. The Maya elite were literate, and developed a complex system of hieroglyphic writing. Theirs was the most advanced writing system in the pre-Columbian Americas. The Maya recorded their history and ritual knowledge in screenfold books, of which only three uncontested examples remain, the rest having been destroyed by the Spanish. In addition, a great many examples of Maya texts can be found on stelae and ceramics. The Maya developed a highly complex series of interlocking ritual calendars, and employed mathematics that included one of the earliest known instances of the explicit zero in human history. As a part of their religion, the Maya practised human sacrifice.