مواد ڏانھن هلو

حيوانيات

ڳنڍڻن کي سنواريو
کليل ڄاڻ چيڪلي، وڪيپيڊيا مان
Drosophila melanogaster, commonly used as a model organism

حيوانيات (Zoology) جانورن جو سائنسي مطالعو آهي يعني اها سائنس جنهن ۾ جانورن جو اڀياس ڪيو وڃي. هن جي مطالعي ۾ سڀني جانورن جي نسلون، ٻنهي ناپيد ۽ موجود، جي جوڙجڪ، ايمبريولوجي، ٽيڪسونومي، عادتون ۽ تقسيم ۽ ڪيئن اهي انهن جي ماحولياتي نظام سان لهه وچڙ ڪن ٿا، شامل آهن. حيوانيات حياتيات جي بنيادي شاخن مان هڪ آهي. ھیي اصطلاح قديم يوناني لفظن "ζῷον" (زائیوس: جانور) ۽ "λόγος" (لوگوس: علم، مطالعو) مان نڪتل آهي. اها حياتيات جي ٻن بنيادي شاخن نباتاتيات ۽ حيوانيات مان هڪ آهي.

جيتوڻيڪ انسان هميشه پنهنجي آس پاس جي جانورن جي قدرتي تاريخ ۾ دلچسپي ورتي آهي، ۽ هن علم کي استعمال ڪندي ڪجهه خاص نسلن کي پالڻ لاءِ استعمال ڪيو، پر حیوانیات جو باضابطه مطالعو چئي سگهجي ٿو ته ارسطو کان شروع ٿيو هو. هن جانورن کي جاندارن جي طور تي ڏٺو، انهن جي ساخت ۽ ترقي جو اڀياس ڪيو ۽ انهن جي ماحول ۽ انهن جي حصن جي ڪم کي انهن جي موافقت تي غور ڪيو. جديد حیوانیات جي شروعات ريناسنس ۽ شروعاتي جديد دور ۾ ٿي، جنهن ۾ ڪارل لينيئس، انتوني وان ليوين هوڪ، رابرٽ هوڪ، چارلس ڊارون، گريگور مينڊل ۽ ٻيا ڪيترائي شامل هئا. جانورن جو مطالعو گهڻو ڪري فارم شڪلن ۽ افعال، موافقت، گروپن جي وچ ۾ لاڳاپن، رويي ۽ ماحوليات سان معاملو ڪرڻ لاء ترقي ڪئي آهي. حيوانيات کي تيزيءَ سان مختلف شعبن، جهڙوڪ ٽيڪسونامي، فزيالوجي، حياتياتي ڪيميا ۽ ارتقا ۾ ورهايو ويو آهي. سال 1953ع ۾ فرانسس ڪريڪ ۽ جيمس واٽسن پاران ڊي اين اي جي ساخت جي دريافت سان، ماليڪيولر بائيولاجي جو شعبو کوليو ويو، جنهن جي نتيجي ۾ خلیي (cell) جي حياتيات، ترقياتي حياتيات ۽ ماليڪيولر جينيات ۾ ترقي ڪئي وئي.

تاريخ

[سنواريو]
ڪانراڊ گيسنر (1516ع-1565ع). هن جي هسٽوريا اينيمليم (Historiae animalium) کي جديد حیوانیات جي شروعات سمجهيو وڃي ٿو.

حیوانیات جي تاريخ قديم کان جديد دور تائين جانورن جي ڪنگڊم جي مطالعي کي ڳولي ٿو. پراگيتانگ ماڻهن کي پنهنجي ماحول ۾ جانورن ۽ ٻوٽن جو مطالعو ڪرڻ جي ضرورت هئي ته جيئن انهن جي استحصال ڪري ۽ زندهه رهي. 15,000 سال پراڻي فرانس ۾ غار جي نقاشي ۽ مجسما بائيسن، گھوڙا ۽ هرن کي احتياط سان پيش ڪيل تفصيل سان ڏيکارين ٿا. دنيا جي ٻين حصن مان گهڻو ڪري جانورن جو شڪار کاڌو ۽ وحشي جانور ساڳيون تصويرون ظاهر ڪيون ويون آهن.[1]

نیولٿڪ انقلاب، جيڪو جانورن جي پالڻ سان منسوب ڪيو ويو آهي، سڄي قديم دور ۾ جاري رهيو. جهنگلي جيوت جي قديم علم کي ويجھي اوڀر، ميسوپوٽيميا ۽ مصر ۾ جهنگلي ۽ گهريلو جانورن جي حقيقي تصويرن سان واضع ڪيو ويو آهي، جنهن ۾ پالڻ جا طريقا ۽ ٽيڪنڪ، شڪار ۽ مڇي مارڻ شامل آهن. لکڻ جي ايجاد مصري ھائروگلائفڪس ۾ جانورن جي موجودگي جي زولوجي ۾ ظاهر ٿئي ٿي.[2]

جيتوڻيڪ حیوانیات جو تصور هڪ واحد مربوط فيلڊ جي طور تي گهڻو پوءِ پيدا ٿيو، پر زولاجيڪل سائنسز قدرتي تاريخ مان اڀري آڳاٽي گريڪو۔رومن دنيا ۾ ارسطو ۽ گيلن جي حياتياتي ڪمن تائين پهچن ٿيون. چوٿين صدي قبل مسيح ۾، ارسطو جانورن کي جاندارن جي حيثيت ۾ ڏٺو، انهن جي ساخت، ترقي ۽ اهم واقعن جو مطالعو ڪيو. هن انهن کي ٻن گروپن ۾ ورهايو: رت سان گڏ جانور، ورٽيبرٽس ۽ رت کان سواءِ جانور، انورٽيبرٽس. هن ليسبوس تي ٻه سال گذاريا ۽ جانورن ۽ ٻوٽن جو مشاهدو بيان ڪيو، مختلف جاندارن جي موافقت ۽ انهن جي حصن جي ڪم تي غور ڪيو.[3] چار سؤ سالن کان پوءِ رومي طبيب گيلن جانورن جي اناٽومي ۽ مختلف حصن جي ڪم جو مطالعو ڪرڻ لاءِ جانورن کي جدا ڪيو، ڇاڪاڻ ته ان وقت انساني لاشن کي ڌار ڪرڻ تي پابندي هئي. ان جي نتيجي ۾ هن جا ڪجهه نتيجا غلط ثابت ٿيا، پر ڪيترين ئي صدين تائين هن جي ڪنهن به نظريي کي چيلينج ڪرڻ غير شرعي سمجهيو ويندو هو، تنهنڪري اناتومي جي مطالعي کي روڪيو ويو.[4]

پوئين ڪلاسيڪل دور ۾، وچ اوڀر جي سائنس ۽ طب دنيا ۾ سڀ کان وڌيڪ ترقي يافته هئي، جنهن ۾ قديم يونان، روم، ميسوپوٽيميا ۽ فارس جي تصورن سان گڏوگڏ ايوورڊا جي قديم هندستاني روايت کي به شامل ڪيو ويو، جڏهن ته ڪيتريون ئي واڌايون ۽ جدتون ڪيون ويون.[5] 13ھین صدي عيسويء ۾، البرٽس مئگنس ارسطو جي سڀني ڪمن جا تبصرا ۽ پيرافراس تيار ڪيا؛ هن جي ڪتابن جهڙوڪ نباتات، حيوانات ۽ معدنيات جي عنوانن تي قديم ذريعن کان معلومات شامل هئي، پر هن جي پنهنجي تحقيقات جا نتيجا پڻ شامل هئا. هن جو عام رويو حيرت انگيز طور تي جديد هو ۽ هن لکيو ته، ”ڇاڪاڻ ته قدرتي سائنس جو اهو ڪم آهي نه رڳو ان ڳالهه کي قبول ڪرڻ جيڪو اسان کي ٻڌايو وڃي پر قدرتي شين جي سببن جي جاچ ڪرڻ آهي.[6] هڪ ابتدائي علمبردار ڪانراڊ گيسنر هو، جنهن جي 4,500 صفحن تي مشتمل جانورن جو يادگار انسائيڪلوپيڊيا، هسٽوريا اينيمليم، چار جلدن ۾ 1551ع ء 1558ع درمیان شايع ٿيو.[7]

يورپ ۾، گيلن جو اناتومي تي ڪم 16ھین صدي عيسويء تائين وڏي حد تائين بي مثال ۽ غير چيلنج رهيو.[8] [9]ريناسنس ۽ شروعاتي جديد دور ۾، يورپ ۾ تجزياتي دلچسپي ۽ ڪيترن ئي ناول جاندارن جي دريافت جي ذريعي، زولوجڪ سوچ ۾ انقلاب آيو. هن تحريڪ ۾ نمايان هئا اينڊرياس ويساليئس ۽ وليم هاروي، جن طبعيات ۾ تجربا ۽ محتاط مشاهدو ڪيو ۽ فطرت جا ماهر جيئن ته ڪارل لينيئس، جين بيپٽيسٽ لامارڪ، ۽ بوفون جن زندگيءَ جي تنوع ۽ فوسل رڪارڊ کي درجي بندي ڪرڻ شروع ڪيو، گڏوگڏ جاندارن جي ترقي ۽ رويي جو مطالعو. انتونی وان ليوين هوڪ خوردبيني ۾ اڳڀرو ڪم ڪيو ۽ سيل جي نظريي جي بنياد تي، مائڪروآرگنزم جي اڳوڻي نامعلوم دنيا کي ظاهر ڪيو.[10] وان ليوين هوڪ جي مشاهدي جي تصديق ڪئي وئي؛ سڀئي جاندار هڪ يا وڌيڪ سيلن مان ٺهيل هئا ۽ خود بخود پيدا نه ٿي سگهيا. رابرٽ هوڪ سيل جي نظريي زندگيءَ جي بنيادي بنيادن تي هڪ نئون نقشو پيش ڪيو.[11]

18هين، 19هين ۽ 20هين صديءَ ۾ اڳي ئي فطرت پرستن جي دائري ۾ رهي، زولوجي هڪ وڌندڙ پروفيشنل سائنسي نظم بڻجي ويو. ايڪسپلورر-نيچرلسٽ جهڙوڪ اليگزينڊر وون همبولٽ جاندارن ۽ انهن جي ماحول جي وچ ۾ رابطي جي تحقيق ڪئي، ۽ طريقن سان اهو تعلق جغرافيائي تي منحصر آهي، جيوگرافي، ماحوليات ۽ اخلاقيات جو بنياد رکي ٿو. فطرت پرستن ضروريات کي رد ڪرڻ شروع ڪيو ۽ ختم ٿيڻ جي اهميت ۽ نسلن جي تبديليءَ تي غور ڪيو.[12]

اهي ترقيون، ۽ گڏوگڏ ايمبريولوجي ۽ پيليٽولوجي جا نتيجا، سال 1859ع ۾ چارلس ڊارون جي نظريي جي ارتقا ۾ قدرتي چونڊ جي ذريعي گڏ ڪيا ويا؛ ان ۾ ڊارون نامياتي ارتقا جي نظريي کي نئين بنياد تي رکيو، ان عمل جي وضاحت ڪندي جن جي ذريعي اهو ٿي سگهي ٿو، ۽ مشاهداتي ثبوت مهيا ڪري ٿو ته هن ائين ڪيو هو.[13] ڊارون جي نظريي کي سائنسي برادريءَ تيزي سان قبول ڪيو ويو ۽ جلد ئي حياتيات جي تيزيءَ سان ترقي ڪندڙ سائنس جو مرڪزي محور بڻجي ويو. جديد جينياتيات جو بنياد 1865ع ۾ مٽر تي گريگور مينڊل جي ڪم سان شروع ٿيو، جيتوڻيڪ ان وقت سندس ڪم جي اهميت جو احساس نه ڪيو ويو هو.[14]

ڊارون مورفولوجي ۽ فزيالوجي کي هڪ نئين هدايت ڏني، انهن کي هڪ عام حياتياتي نظريي ۾ متحد ڪندي: نامياتي ارتقاء جو نظريو. نتيجو اهو هو ته جانورن جي درجه بندي کي نسلي بنيادن تي بحال ڪيو ويو، جانورن جي ترقي جي تازي تحقيق، ۽ انهن جي جينياتي رشتن کي طئي ڪرڻ جي شروعاتي ڪوششون. 19 صدي جي آخر ۾ خود بخود نسل جي زوال ۽ بيماري جي جراثيم جي نظريي جو عروج ڏٺو، جيتوڻيڪ وراثت جو ميڪانيزم هڪ راز رهيو. 20 صدي جي شروعات ۾، مينڊل جي ڪم جي ٻيهر دريافت جينياتيات جي تيزيء سان ترقي ڪئي.[15]

سيل جي حياتيات ۾ تحقيق ٻين شعبن، جهڙوڪ جينيات، بايو ڪيمسٽري، طبي مائڪرو بائيولاجي، امونالوجي، ۽ سائٽو ڪيمسٽري سان ڳنڍيل آهي. سال 1953ع ۾ فرانسس ڪرڪ ۽ جيمس واٽسن پاران ڊي اين اي ماليڪيول جي ٻٽي هلڪي جوڙجڪ جي عزم سان، سالماتي حياتيات جو دائرو کوليو ويو، [16] جنهن جي نتيجي ۾ سيل جي حياتيات، ترقياتي حياتيات ۽ ماليڪيولر جينياتيات ۾ ترقي ٿي. سسٽماتياتيات جو مطالعو تبديل ٿي ويو جيئن ڊي اين اي جي ترتيب مختلف جاندارن جي وچ ۾ لاڳاپي جي درجي کي واضح ڪيو.[17]

دائرو

[سنواريو]

زولوجي سائنس جي شاخ آهي جيڪا جانورن سان لاڳاپيل آهي. هڪ نوع (species) کي جاندارن جي سڀ کان وڏي گروهه طور بيان ڪري سگهجي ٿو جنهن ۾ مناسب جنس جا ٻه فرد زرخيز اولاد پيدا ڪري سگهن ٿا؛ اٽڪل 1.5 ملين جانورن جون نوعون بيان ڪيون ويون آهن ۽ اندازو لڳايو ويو آهي ته 8 ملين جانورن جون نوعون موجود هجن. ابتدائي ضرورت اها هئي ته جاندارن کي سڃاڻڻ ۽ انهن کي انهن جي خاصيتن، فرقن ۽ رشتن جي مطابق گروپ ڪيو وڃي ۽ اهو ئي ٽيڪنومسٽ جو شعبو آهي. اصل ۾ اهو سوچيو ويندو هو ته نسل بدلائي نه سگهيا آهن، پر ڊارون جي ارتقا جي نظريي جي اچڻ سان، ڪلاڊسٽڪس جو ميدان وجود ۾ آيو، جنهن ۾ مختلف گروهن يا ڪليڊس جي وچ ۾ لاڳاپن جو مطالعو ڪيو ويو. سسٽماتڪس جاندار فارمن جي تنوع جو مطالعو آهي، هڪ گروهه جي ارتقائي تاريخ کي ان جي فائيولوجني طور سڃاتو وڃي ٿو، ۽ ڪليڊس جي وچ ۾ تعلق کي ڪليڊگرام ۾ ڊرائگرام طور ڏيکاري سگهجي ٿو. جيتوڻيڪ ڪو ماڻهو جيڪو جانورن جو سائنسي مطالعو ڪيو هوندو تاريخي طور تي پاڻ کي زولوجسٽ جي طور تي بيان ڪيو هوندو، اهو اصطلاح انهن ماڻهن ڏانهن اشارو ڪيو ويو آهي جيڪي، ٻين سان گڏ پاڻ کي خاص طور تي فزيالوجسٽ، ارتقائي حياتيات، ماحوليات، فارماسولوجسٽ, اينڊوڪرينولاجسٽ يا پيرا سائيٽولاجسٽ جي طور تي بيان ڪن ٿا, انفرادي جانورن سان معاملو ڪندا آهن.

علم حیوانیات جون شاخون

[سنواريو]

جيتوڻيڪ جانورن جي زندگيءَ جو مطالعو قديم آهي، پر ان جو سائنسي اوتار نسبتاً جديد آهي. اهو 19 صدي جي شروعات ۾ قدرتي تاريخ کان حياتيات ڏانهن منتقلي جو آئينو آهي. هنٽر ​​۽ ڪوويئر کان وٺي، تقابلي انسائيڪلوپيڊيا مطالعو مورفوگرافي, زولوجيڪل تحقيق جي جديد علائقن کي شڪل ڏيڻ: اناتومي، فزيالوجي، هسٽولوجي، ايمبريولوجي، ٽيراٽولوجي ۽ ايٿولوجي سان جڙيل آهي. [18] جديد علم حیوانیات پهريون ڀيرو جرمن ۽ برطانوي يونيورسٽين ۾ پيدا ٿيو. برطانيه ۾، ٿامس هينري هڪسلي هڪ ممتاز شخصيت هو. هن جا خيال جانورن جي مورفولوجي تي مرڪوز هئا. ڪيترائي کيس 19 صديءَ جي پوئين اڌ جو سڀ کان وڏو تقابلي اناتومسٽ سمجهن ٿا. هنٽر ​​وانگر، هن جا ڪورس, صرف ليڪچرن جي اڳئين شڪل جي ابتڙ, ليڪچرن, عملي ڪلاسن ۽ ليبارٽري تي مشتمل هئا.

درجه بندي

[سنواريو]

علم حیوانیات ۾ سائنسي درجه بندي، هڪ طريقو آهي جنهن جي ذريعي زولوجسٽ گروپ ۽ درجه بندي حياتياتي قسم، جهڙوڪ جينس يا نسلن جي مطابق ڪن ٿا. حياتياتي درجه بندي سائنسي درجي بندي جو هڪ روپ آهي. جديد حياتياتي درجه بندي جي جڙ ڪارل لينئي جي ڪم ۾ آهي، جنهن گڏيل جسماني خاصيتن جي مطابق نسلن کي گروپ ڪيو. انهن گروهن کي بعد ۾ نظر ثاني ڪئي وئي آهي ته جيئن ڊارونين جي اصولن جي گڏيل نسل سان مطابقت بهتر ٿي سگهي. ماليڪيولر phylogenetics، جيڪو ڊيٽا جي طور تي نيوڪليڪ ايسڊ جي ترتيب کي استعمال ڪري ٿو، ڪيترن ئي تازن ترميمن کي هلائي چڪو آهي ۽ ممڪن آهي ته اهو جاري رهندو. حياتياتي درجي بندي جو تعلق زولاجيڪل سسٽماتڪس جي سائنس سان آهي.[19]

لينئي جو جانورن جي ڪنگڊم جو ٽيبل سسٽما نيچرائي (Systema Naturae) جي پهرين ايڊيشن مان (1735)

ڪيترائي سائنسدان هاڻي پنج ڪنگڊم واري نظام کي پراڻي سمجهن ٿا. جديد متبادل درجه بندي سسٽم عام طور تي ٽن ڊومين سسٽم سان شروع ٿئي ٿو: آرڪيا (اصل ۾ آرڪيبيڪيريا)؛ بيڪٽيريا (اصل ۾ Eubacteria)؛ يوڪريوٽا (جنهن ۾ پروٽسٽ، فنگس، ٻوٽا ۽ جانور شامل آهن).[20] اهي ڊومين ظاهر ڪن ٿا ته سيلن ۾ نيوڪلي آهي يا نه، ان سان گڏوگڏ سيل جي خارجين جي ڪيميائي ساخت ۾ فرق کي ظاهر ڪن ٿا.[21]

ان کان علاوه، هر ڪنگڊم کي بار بار ٽوڙيو ويندو آهي جيستائين هر نوع (species) کي الڳ الڳ درجه بندي نه ڪيو وڃي. ترتيب آهي: ڊومين؛ ڪنگڊم؛ فائيلم؛ ڪلاس؛ ترتيب؛ خاندان؛ نسل ۽ نوع. هڪ جاندار جو سائنسي نالو ان جي نسل ۽ نوع مان پيدا ٿئي ٿو. مثال طور، انسان کي هوموسيپيئن (Homo sapiens) جي طور تي درج ڪيو ويو آهي. هومو نسل آهي ۽ سيپئن (sapiens) جي مخصوص نوع (ائپٿٽ)، انهن ٻنهي جي گڏيل نسلن جو نالو ٺاهي ٿو. جڏهن ڪنهن جاندار جو سائنسي نالو لکجي، اهو مناسب آهي ته نسل ۾ پهرئين اکر کي ڪيپيٽلائيز ڪيو وڃي ۽ سڀني مخصوص اکر کي ننڍن اکرن ۾ رکجي. اضافي طور تي، سڄو اصطلاح italicized يا underlined ٿي سگهي ٿو.[22]

غالب درجه بندي جي نظام کي Linnaean taxonomy سڏيو ويندو آهي. ان ۾ رينڪ ۽ binomial nomenclature شامل آهن. زولاجيڪل آرگنزمز جي درجه بندي، taxonomy ۽ نالو جو انتظام بين (International Code of Zoological Nomenclature)طرفان ڪيو ويندو آهي. هڪ ضم ڪرڻ وارو مسودو، بايو ڪوڊ، معياري نالو ڏيڻ جي هڪ ڪوشش ۾, 1997 ۾ شايع ڪيو ويو، پر اڃا تائين رسمي طور تي منظور نا ڪيو ويو آهي. [23]

فقاري ۽ غير فقاري جانور

[سنواريو]

فقاري جانورن جي حياتيات (Vertebrate zoology) هڪ حياتياتي نظم آهي جنهن ۾ فقاري جانورن، يعني اهي جانور, جن جي پٺ جي هڏي آهي، جهڙوڪ مڇي، ايمفيبين، ريپٽائل، پکي ۽ ممل جي مطالعي تي مشتمل آهي.

مختلف تيڪنڪ طور تي مبني شعبن يعني ميمالوجي، حياتياتي انسائيڪلوپيڊيا، هرپٽالوجي، طيوريات ۽ اچٿايولوجي انواع جي سڃاڻپ ۽ درجه بندي ڪرڻ ۽ انهن گروهن لاءِ مخصوص ساختن ۽ ميکانيزم جو مطالعو ڪرڻ چاهيندا آهن. باقي جانورن جي بادشاهت جو معاملو انورٽيبرٽ زولوجي طرفان ڪيو ويندو آهي، جانورن جو هڪ وسيع ۽ تمام متنوع گروهه جنهن ۾ اسپنجز، ايچينوڊرمس، ٽيونڪيٽس، ڪيڙا، مولسڪ، آرٿروپوڊس ۽ ٻيا ڪيترائي فيلا شامل آهن، پر هڪل سيل جاندار يا پروٽسٽ عام طور تي شامل نه هوندا آهن.[24]

ساختي حياتيات

[سنواريو]

سيل جي حياتيات جو مطالعو ڪري ٿو سيلز جي ساختماني ۽ جسماني ملڪيت، بشمول انهن جي رويي، رابطي ۽ ماحول. اهو ٻنهي خوردبيني ۽ ماليڪيولر سطحن تي ڪيو ويندو آهي هڪل خليجي جاندارن لاءِ جيئن ته بيڪٽيريا ۽ گڏوگڏ ملٽي سيلولر جاندارن جهڙوڪ انسانن ۾ خاص سيلز. سيلز جي جوڙجڪ ۽ ڪم کي سمجھڻ سڀني حياتياتي سائنسن لاء بنيادي آھي. سيل جي قسمن جي وچ ۾ هڪجهڙائي ۽ فرق خاص طور تي سالماتي حياتيات سان لاڳاپيل آهن.

اناتومي ميڪروسڪوپڪ ڍانچي جهڙوڪ عضون ۽ عضوي سسٽم جي شڪلن کي سمجهي ٿو.[25] اهو ان ڳالهه تي ڌيان ڏئي ٿو ته ڪيئن عضون ۽ عضون جا نظام گڏجي ڪم ڪن ٿا انسانن ۽ ٻين جانورن جي جسمن ۾، ان کان علاوه اهي ڪيئن آزاديءَ سان ڪم ڪن ٿا. اناتومي ۽ سيل جي حياتيات ٻه اڀياس آهن جيڪي ويجهي سان لاڳاپيل آهن، ۽ "ساخت جي" مطالعي جي تحت درجه بندي ڪري سگهجي ٿو. تقابلي اناتومي مختلف گروهن جي اناتومي ۾ هڪجهڙائي ۽ اختلافن جو مطالعو آهي. اهو ارتقائي حياتيات ۽ phylogeny (ذات جي ارتقا) سان ويجهي سان لاڳاپيل آهي.[26]

فزيالوجي

[سنواريو]
هينڊبچ ڊر اناٽامي ڊر ٽيريفرڪُنسٽلر کان جانورن جي جسماني (anatomical) نقاشي (engraving)

جسمانيات (Physiology) جاندارن جي ميخانياتي، جسماني ۽ بايو ڪيميڪل عملن جو مطالعو ڪندي اهو سمجهڻ جي ڪوشش ڪري ٿو ته سڀئي اڏاوتون مجموعي طور تي ڪيئن ڪم ڪن ٿيون. "ڪم ڪرن وارو ڍانچو" حياتيات جو مرڪزي موضوع آهي. فزيالوجي روايتي طور تي ٻوٽن جي فزيالوجي ۽ جانورن جي فزيالوجي ۾ ورهايل آهن، پر فزيالوجي جا ڪجهه اصول آفاقي آهن، ڪنهن به خاص عضوي جو مطالعو نه ڪيو وڃي. مثال طور، خمير جي خاني جي فزيالوجي جي باري ۾ جيڪي ڄاڻايو ويو آهي اهو پڻ انساني سيلن تي لاڳو ٿي سگهي ٿو. جانورن جي فزيالوجي جو ميدان انساني فزيالوجي جي اوزارن ۽ طريقن کي غير انساني نسلن تائين وڌائي ٿو. فزيالوجي ڪيئن، اعصاب، مدافعتي، اندروني، تنفس ۽ گردش جا سسٽم ڪم ڪن ٿا جو مطالعو ڪري ٿو.[27]

ترقياتي حياتيات

[سنواريو]

ترقياتي حياتيات عملن جو مطالعو آهي جنهن جي ذريعي جانور ۽ ٻوٽا ٻيهر پيدا ۽ وڌندا آهن. جنين جي ترقي، سيلولر فرق، ٻيهر پيدا ڪرڻ، غير جنسي ۽ جنسي پيداوار، ميٽامورفوسس ۽ بالغن جي عضو ۾ اسٽيم سيلز جي ترقي ۽ فرق هن نظم ۾ شامل آهن.[28] آرٽيڪلز ۾ ٻنهي جانورن ۽ ٻوٽن جي ترقيءَ, ارتقا، آبادي جينيات، وراثت، جينياتي تبديلي، مينڊيلين وراثت ۽ پيدائش تي وڌيڪ غور ڪيو ويو آهي.

ارتقائي حياتيات

[سنواريو]

ارتقائي حياتيات (Evolutionary Biology) حياتيات جو هڪ ذيلي ميدان آهي، جيڪو ارتقائي عملن جو مطالعو ڪري ٿو (قدرتي چونڊ، عام نسل، تخصيص) جنهن ڌرتيءَ تي زندگيءَ جي تنوع پيدا ڪئي. ارتقائي تحقيق جو تعلق نسلن جي اصليت ۽ نزول سان آهي، ان سان گڏوگڏ وقت جي حوالي سان انهن جي تبديلي، ۽ ڪيترن ئي ٽيڪنيڪي طور تي مبني شعبن جا سائنسدان شامل آهن. مثال طور، ان ۾ عام طور تي سائنسدان شامل آهن جن کي خاص جاندارن جهڙوڪ مئمالوجي، اورنيٿولوجي، هرپيٽولوجي يا اينٽومولوجي ۾ خاص تربيت حاصل آهي، پر انهن جاندارن کي سسٽم طور استعمال ڪن ٿا ته جيئن ارتقا بابت عام سوالن جا جواب ڏين.[29]

ارتقائي حياتيات جزوي طور تي پيلينٽالوجي تي مبني آهي، جيڪا ارتقا جي موڊ ۽ رفتار بابت سوالن جا جواب ڏيڻ لاءِ فوسل رڪارڊ استعمال ڪري ٿي[30] ۽ جزوي طور تي علائقن ۾ ٿيندڙ ترقيات جهڙوڪ آبادي جي جينيات ۽ ارتقائي نظريي تي مبني آهي.[31] 20 صدي جي آخر ۾ ڊي اين اي فنگر پرنٽنگ ٽيڪنڪ جي ترقي کان پوء، زولوجي ۾ انهن ٽيڪنالاجي جي استعمال جانورن جي آبادي جي سمجھ کي وڌايو آهي.[32] 1980ع جي ڏهاڪي ۾، ترقياتي حياتيات ارتقائي حياتيات ۾ ٻيهر داخل ٿي، ان جي ابتدائي خارج ٿيڻ کان پوءِ جديد ترڪيب کان ارتقائي ترقياتي حياتيات جي مطالعي ذريعي. لاڳاپيل شعبا، فيلوجنيٽڪس، سسٽماتڪس ۽ ٽيڪسونومي اڪثر ڪري ارتقائي حياتيات جو حصو سمجهيا وڃن ٿا.[33]

ايٿولوجي

[سنواريو]
ڪيلپ سمنڊي بگلا (Kelp gull) ڪڪڙ ماءُ جي چونچ تي ڳاڙهي جاءِ تي پکڙجي ٿو ته جيئن ريگريٽنگ (regurgitating) ريفلڪس کي متحرڪ ڪري.

ايٿولوجي (Ethology) قدرتي حالتن جي تحت جانورن جي رويي جو سائنسي ۽ مقصدي مطالعو آهي، [34] جيئن رويي جي مخالفت، جيڪو ليبارٽري سيٽنگ ۾ رويي جي ردعمل جي مطالعي تي ڌيان ڏئي ٿو. ايٿولوجسٽس خاص طور تي رويي جي ارتقاء ۽ قدرتي چونڊ جي نظريي جي لحاظ کان رويي جي سمجھڻ سان تعلق رکيا آهن. هڪ لحاظ کان، پهريون جديد اخلاقيات جو ماهر چارلس ڊارون هو، جنهن جي ڪتاب، انسان ۽ جانورن ۾ جذبات جو اظهار، مستقبل جي ڪيترن ئي اخلاقيات جي ماهرن کي متاثر ڪيو.[35]

اخلاقيات جو هڪ ذيلي فيلڊ رويي جي ماحوليات آهي، جيڪو جانورن جي رويي جي حوالي سان نيڪولاس ٽينبرگن جي چئن سوالن جو جواب ڏيڻ جي ڪوشش ڪري ٿو: رويي جي ويجهڙائي جا سبب ڇا آهن، حياتيات جي ترقي جي تاريخ، بقا جي قيمت ۽ رويي جي فائيولوجي.[36] مطالعي جو هڪ ٻيو علائقو جانورن جي معرفت آهي، جيڪو ليبارٽري تجربن کي احتياط سان ڪنٽرول ٿيل فيلڊ مطالعي کي جانورن جي ذهانت ۽ سکيا جي تحقيق ڪرڻ لاء استعمال ڪري ٿو.[37]

حياتياتي جاگرافي

[سنواريو]

حياتياتي جاگرافي ڌرتيءَ تي جاندارن جي فضائي ورڇ جو مطالعو ڪري ٿو، [38] لڏپلاڻ، پليٽ ٽيڪٽونڪس، موسمياتي تبديلي ۽ ڪلاڊسٽڪس جهڙن موضوعن تي ڌيان ڏئي ٿو. اهو مطالعي جو هڪ مربوط ميدان آهي، ارتقائي حياتيات، ٽيڪسونومي، ماحوليات، فزيڪل جاگرافي، ارضيات، پيليونٽولوجي ۽ موسمياتيات مان تصورات ۽ معلومات کي متحد ڪري ٿو.[39] مطالعي جي هن شعبي جي شروعات وڏي پيماني تي تصديق ٿيل آهي الفريڊ رسل والس، هڪ برطانوي بايولوجسٽ جنهن هن جو ڪجهه ڪم چارلس ڊارون سان گڏيل طور تي شايع ڪيو هو.[40]

ماليڪيولر حياتيات

[سنواريو]
بگھڙن جي حوالي سان ستن ڪتن جي نسلن جو ڪليڊ نمائندگي.

ماليڪيولر حياتيات (Molecular biology) جانورن ۽ ٻوٽن جي عام جينياتي ۽ ترقي واري ميڪانيزم جو مطالعو ڪري ٿو، جينياتي وراثت جي ميکانيزم ۽ جين جي جوڙجڪ بابت سوالن جا جواب ڏيڻ جي ڪوشش ڪري ٿو. 1953 ۾، جيمس واٽسن ۽ فرانسس ڪريڪ ڊي اين اي جي ساخت ۽ ماليڪيول جي اندر ٿيندڙ رابطي کي بيان ڪيو ۽ هن اشاعت جمپ-شروع ڪيو ماليڪيولر بائيولاجي ۾ تحقيق ۽ موضوع ۾ دلچسپي وڌائي.[41] جڏهن ته محقق ماليڪيولر حياتيات لاءِ مخصوص طريقن تي عمل ڪندا آهن، انهن کي جينياتي ۽ بايو ڪيمسٽري جي طريقن سان گڏ ڪرڻ عام آهي. ماليڪيولر بائلاجي جو گهڻو حصو مقداري آهي، ۽ تازو ئي ڪم جو هڪ اهم مقدار ڪمپيوٽر سائنس جي ٽيڪنالاجي استعمال ڪندي ڪيو ويو آهي جهڙوڪ بايو انفارميٽڪس ۽ ڪمپيوٽيشنل بائلاجي.

ماليڪيولر جينيات، جين جي جوڙجڪ ۽ ڪم جو مطالعو، سال 2000 جي شروعات کان وٺي ماليڪيولر بائلاجي جي سڀ کان نمايان ذيلي شعبن مان رهيو آهي. حياتيات جي ٻين شاخن کي ماليڪيول بائلاجي ذريعي ڄاڻايو ويو آهي، يا ته سڌو سنئون پنهنجي حق ۾ ماليڪيولن جي لاڳاپن جو مطالعو ڪندي جيئن ته سيل جي حياتيات ۽ ترقياتي حياتيات ۾، يا اڻ سڌي طرح، جتي ماليڪيولر ٽيڪنڪ استعمال ٿينديون آهن آباديءَ يا نسلن جي تاريخي خاصيتن جو اندازو لڳائڻ لاءِ، جيئن ته ارتقائي حياتيات ۾ شعبا جهڙوڪ آبادي جينيات ۽ فائيولوجنيٽڪس. بائيو فزڪس ۾ ”زمين کان مٿي“، يا ماليڪيولر طور بائيو ماليڪيولس جو مطالعو ڪرڻ جي به هڪ ڊگهي روايت آهي.[42]

توليد (ٻيهر پيدا ڪرڻ)

[سنواريو]

جانور عام طور تي جنسي پيداوار جي ذريعي ٻيهر پيدا ڪندا آهن، هڪ عمل جنهن ۾ نر ۽ مادي هيپلوڊ گيمٽ جو اتحاد شامل آهي، هر گيمٽ مييوسس ذريعي ٺاهيل آهي. عام طور تي، جدا جدا فردن پاران پيدا ڪيل گيميٽس ڀاڻ جي عمل ذريعي متحد ٿي هڪ ڊبلوڊ زائگوٽ ٺاهي سگهن ٿا جيڪي پوءِ جينياتي طور تي منفرد انفرادي نسل ۾ ترقي ڪري سگهن ٿا. تنهن هوندي، ڪجهه جانور پڻ، متبادل پيدائش واري عمل جي طور تي، پارٿينوجني طور تي ٻيهر پيدا ڪرڻ لاء, قابل هوندا آهن. پارٿينوجنيسس نانگن ۽ ليزرڊز ۾ بيان ڪيو ويو آهي (ڏسو وڪيپيڊيا پارٿينوجنيسس اسڪواٽس ۾)، ايمفبيئنز ۾ (ڏسو وڪيپيڊيا پارٿينوجنيسس ان ايمفيبينز ۾) ۽ ٻين ڪيترن ئي قسمن ۾ (ڏسو وڪيپيڊيا پارٿينوجنيسس). عام طور تي، پارٿانوجينياتي طور تي نسل پرستي ڪندڙ جانورن ۾ مييوسس ساڳئي عمل سان ٿئي ٿو جيئن جنسي طور تي پيدا ٿيندڙ جانورن ۾، پر ڊپلوڊ زائگوٽ نيوڪليس مختلف فردن جي بجاءِ هڪ ئي فرد مان ٻن هيپلوڊ جينوم جي اتحاد سان پيدا ٿئي ٿو.

پڻ ڏسو

[سنواريو]
  • جانورن جي سائنس، پالتو جانورن جي حياتيات
  • Astrobiology
  • شعوري زولوجي
  • ارتقائي حياتيات
  • زولوجسٽ جي فهرست
  • زولوجي جو خاڪو
  • Palaeontology
  • زولوجي جو ٽائيم لائن

خارجي لنڪس

[سنواريو]
حيوانيات بابت وڌيڪ ڏسو وڪيپيڊيا جي ڀينر رٿائن ۾:
معني ڏسو وِڪِشنري تي
تصويرون ۽ وڊيو ڏسو وڪي ڪامنز تي
تربيتي مواد ڏسو وڪي ورسٽي تي
نيوز اسٽوريز وڪي نيوز تان
چَوِڻيون Quotations وڪي ڪوٽ تان
سورس ٽيڪسٽس وڪي سورس تان
درسي ڪتاب وڪي ڪتاب تان

سانچو:Zoology سانچو:Animalia سانچو:Branches of biology سانچو:Biology nav سانچو:Zoos

حوالا

[سنواريو]
  1. ↑ Mark Fellowes (2020). 30-Second Zoology: The 50 most fundamental categories and concepts from the study of animal life. Ivy Press. ISBN 978-0-7112-5465-7. https://books.google.com/books?id=gkzODwAAQBAJ. Retrieved 2021-06-04. 
  2. ↑ E. A. Wallis Budge. "Egyptian Hieroglyphic Dictionary: Introduction" (PDF). John Murray. وقت 2021-07-21 تي اصل (PDF) کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 10 June 2021.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
  3. ↑ Leroi, Armand Marie (2015). The Lagoon: How Aristotle Invented Science. Bloomsbury. pp. 135–136. ISBN 978-1-4088-3622-4. 
  4. ↑ Friedman, Meyer; Friedland, Gerald W. (1998). Medecine's 10 Greatest Discoveries. Yale University Press. p. 2. ISBN 0-300-07598-7. 
  5. ↑ Bayrakdar, Mehmet (1986). "Al-Jahiz and the rise of biological evolution". Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (Ankara University) 27 (1): 307–315. doi:10.1501/Ilhfak_0000000674. 
  6. ↑ Wyckoff, Dorothy (1967). Book of Minerals. Oxford: Clarendon Press. pp. Preface. https://archive.org/details/308059821ALBERTUSMAGNUSTheBookOfMinerals. 
  7. ↑ Scott, Michon. "Conrad Gesner". Strange Science: The rocky road to modern paleontology and biology. وقت 2021-06-16 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 27 September 2017.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
  8. ↑ Agutter, Paul S.; Wheatley, Denys N. (2008). Thinking about Life: The History and Philosophy of Biology and Other Sciences. Springer. p. 43. ISBN 978-1-4020-8865-0. https://archive.org/details/thinkingaboutlif00agut_532. 
  9. ↑ Saint Albertus Magnus (1999). On Animals: A Medieval Summa Zoologica. Johns Hopkins University Press. ISBN 0-8018-4823-7. 
  10. ↑ Magner, Lois N. (2002). A History of the Life Sciences, Revised and Expanded. CRC Press. pp. 133–144. ISBN 0-8247-0824-5. 
  11. ↑ Jan Sapp (2003). "Chapter 7". Genesis: The Evolution of Biology. Oxford University Press. ISBN 0-19-515619-6. https://archive.org/details/genesisevolution00sapp. 
  12. ↑ William Coleman (1978). "Chapter 2". Biology in the Nineteenth Century. Cambridge University Press. ISBN 0-521-29293-X. 
  13. ↑ Coyne, Jerry A. (2009). Why Evolution is True. Oxford: Oxford University Press. p. 17. ISBN 978-0-19-923084-6. https://archive.org/details/isbn_9780199230846/page/17. 
  14. ↑ Henig, Robin Marantz (2009). The Monk in the Garden : The Lost and Found Genius of Gregor Mendel, the Father of Modern Genetics. Houghton Mifflin. ISBN 978-0-395-97765-1. https://archive.org/details/monkingardenlost00heni. 
  15. ↑ "Appendix: Frequently Asked Questions" (php). Science and Creationism: a view from the National Academy of Sciences (Second ed.). Washington, DC: The National Academy of Sciences. 1999. p. 28. ISBN -0-309-06406-6. http://www.nap.edu/openbook.php?record_id=6024&page=27#p200064869970027001. Retrieved September 24, 2009. 
  16. ↑ "Molecular structure of nucleic acids; a structure for deoxyribose nucleic acid". Nature 171 (4356): 737–8. April 1953. doi:10.1038/171737a0. PMID 13054692. 
  17. ↑ "Systematics: Meaning, Branches and Its Application". Biology Discussion. 27 May 2016. http://www.biologydiscussion.com/animals-2/systematics-meaning-branches-and-its-application/32374. 
  18. ↑ "zoology". Encyclopedia Britannica. وقت 2017-09-13 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 2017-09-13.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
  19. ↑ "Systematics: Meaning, Branches and Its Application". Biology Discussion. وقت 2017-04-13 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 12 April 2017.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
  20. ↑ "Towards a natural system of organisms: proposal for the domains Archaea, Bacteria, and Eucarya". Proc Natl Acad Sci USA 87 (12): 4576–4579. 1990. doi:10.1073/pnas.87.12.4576. PMID 2112744. Bibcode: 1990PNAS...87.4576W. 
  21. ↑ "Towards a natural system of organisms: proposal for the domains Archaea, Bacteria, and Eucarya". Proc Natl Acad Sci USA 87 (12): 4576–4579. 1990. doi:10.1073/pnas.87.12.4576. PMID 2112744. Bibcode: 1990PNAS...87.4576W. 
  22. ↑ Heather Silyn-Roberts (2000). Writing for Science and Engineering: Papers, Presentation. Oxford: Butterworth-Heinemann. p. 198. ISBN 0-7506-4636-5. https://books.google.com/books?id=hVUU7Gq8QskC&q=species+epithet+capitalize&pg=PA198. Retrieved 2020-11-07. 
  23. ↑ John McNeill. "The BioCode: Integrated biological nomenclature for the 21st century?". Proceedings of a Mini-Symposium on Biological Nomenclature in the 21st Century. 
  24. ↑ حوالي جي چڪ: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Ruppert
  25. ↑ Henry Gray (1918). Anatomy of the Human Body. Lea & Febiger. http://www.bartleby.com/107/1.html. Retrieved 2011-01-01. 
  26. ↑ Gaucher, E.A.; Kratzer, J.T.; Randall, R.N. (January 2010). "Deep phylogeny—how a tree can help characterize early life on Earth". Cold Spring Harbor Perspectives in Biology 2 (1): a002238. doi:10.1101/cshperspect.a002238. PMID 20182607. 
  27. ↑ "What is physiology? — Faculty of Biology". biology.cam.ac.uk. وقت 2018-07-07 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 19 June 2021.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
  28. ↑ "Developmental biology". Stanford Encyclopedia of Philosophy. وقت 2021-04-30 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 20 June 2021.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
  29. ↑ Gilbert, Scott F.; Barresi, Michael J.F. (2016) "Developmental Biology" Sinauer Associates, inc.(11th ed.) pp. 785–810. ISBN 9781605354705
  30. ↑ Jablonski D (1999). "The future of the fossil record". Science 284 (5423): 2114–2116. doi:10.1126/science.284.5423.2114. PMID 10381868. 
  31. ↑ Jablonski D (1999). "The future of the fossil record". Science 284 (5423): 2114–2116. doi:10.1126/science.284.5423.2114. PMID 10381868. 
  32. ↑ Chambers, Geoffrey K.; Curtis, Caitlin; Millar, Craig D.; Huynen, Leon; Lambert, David M. (2014-02-03). "DNA fingerprinting in zoology: past, present, future". Investigative Genetics 5 (1): 3. doi:10.1186/2041-2223-5-3. ISSN 2041-2223. PMID 24490906. 
  33. ↑ Vassiliki Betty Smocovitis (1996). Unifying Biology: The Evolutionary Synthesis and Evolutionary Biology. Princeton University Press. ISBN 978-0-691-03343-3. 
  34. ↑ "Definition of Ethology". Merriam-Webster. وقت 2009-04-25 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 30 October 2012. 2 : the scientific and objective study of animal behaviour especially under natural conditions  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
  35. ↑ Black, J. (Jun 2002). "Darwin in the world of emotions" (Free full text). Journal of the Royal Society of Medicine 95 (6): 311–313. doi:10.1177/014107680209500617. ISSN 0141-0768. PMID 12042386. PMC 1279921. http://www.jrsm.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=12042386. Retrieved 2011-01-01. 
  36. ↑ MacDougall-Shackleton, Scott A. (2011-07-27). "The levels of analysis revisited". Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences 366 (1574): 2076–2085. doi:10.1098/rstb.2010.0363. PMID 21690126. 
  37. ↑ Shettleworth, S.J. (2010). Cognition, Evolution and Behavior (2nd ed.). New York: Oxford Press. 
  38. ↑ "Social Structure and Individual Ontogenies: Problems of Description, Mechanism, and Evolution". Perspectives in Ethology. 4. Plenum. 1981. pp. 105–133. doi:10.1007/978-1-4615-7575-7_5. ISBN 978-1-4615-7577-1. http://www.unc.edu/home/rhwiley/pdfs/IndividualOntogenies.pdf. Retrieved 21 December 2012. 
  39. ↑ Cox, C. Barry; Moore, Peter D.; Ladle, Richard J. (2016). Biogeography:An Ecological and Evolutionary Approach. Chichester, UK: Wiley. p. xi. ISBN 9781118968581. https://books.google.com/books?id=GP5HeCwkV2IC. Retrieved 22 May 2020. 
  40. ↑ Browne, Janet (1983). The secular ark: studies in the history of biogeography. New Haven: Yale University Press. ISBN 978-0-300-02460-9. 
  41. ↑ Tabery, James; Piotrowska, Monika; Darden, Lindley. "Molecular Biology (Fall 2019 Edition)". ۾ Zalta, Edward N. The Stanford Encyclopedia of Philosophy. Metaphysics Research Lab, Stanford University. وقت 2024-06-12 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 2020-04-19.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
  42. ↑ Tian, J., ed (2013). Molecular Imaging: Fundamentals and Applications. Springer-Verlag Berlin & Heidelberg GmbH & Co.. p. 542. ISBN 9783642343032. https://books.google.com/books?id=cBXIBAAAQBAJ&pg=PA542. Retrieved 2019-07-08. 
"https://sd.wikipedia.org/w/index.php?title=حيوانيات&oldid=294683" تان ورتل