مدينو

مدینو (مدینہ) المدينة مدينة النبي (نبي جو شھر) المدينة النبوية (نبي وارو شھر) العاصمة الإسلامية الأولى (اسلام جو پھریون گاديء جو ھنڌ) طيبة الطيبة (پاڪن م پاڪ)
شھر
المدينة المنورة
مسجد نبوي مسجد قبا حجاز ریلوي جبل احد قبلتین مسجد جنت البقيع قبرستان
مدینو (مدینہ) مدینو (مدینہ) نقشي م مدیني جو مقام
جاگرافي بيهڪ: 24°28′12″N 39°36′36″E
ملڪ	سعودي عرب
صوبو	مدینو صوبو
پھریون آباد تیو	ناھین صدی قبل مسیح
ھجرت	سال 622 عیسوی، پھریون سال ھجری
حجاز مقدس جی سعودی حکومت	5 دسمبر، 1925ع
نالو پيو	نبی محمد صلی اللہ علیہ وسلم جی نالی تی
ضلعا	* بلد الحرم قبا احد العوالی العقیق العیون البیداء مضافتی العقول الموالی المندسہ ابیار المشی الفریش
حڪومت
• قسم	بلدیا
• مجلس	مدیني جي علاقائي بلدیا
• مئیر	فھد البیلھشی
• صوبائي گورنر	شھزادو سلمان بن سلطان السعود
پکيڙ
• شھر	589 ڪ.م2 (227 ميل2)
• ميٽرو	22,900 ڪ.م2 (8,800 ميل2)
بلندي	620 ميل (2,030 ft)
بلند ترین  پیمائش (Mount Uhud)	1,077 ميل (3,533 ft)
آبادي (سال 2022ع جی آدمشماری)
• شھر	14,11,599

مدينو (عربي: المدينة المنورة؛ روشني وارو شهر ) ۽ عام طور تي مدينو يا مدينه (المدينة) جي نالي سان پڻ آسان ڪيو ويو آهي. مدینو اسلام جي تاريخ ۾ پهريون راڄڌاني آهي ۽ مڪي کان پوءِ مسلمانن لاءِ ٻيو مقدس مقام آهي. اهو مديني واري علائقي (صوبي) جو گاديءَ جو هنڌ آهي، جيڪو حجاز جي تاريخي سرزمين تي واقع آهي، جيڪو سعودي عرب جي اولهه ۾، مڪي کان اٽڪل 400 ڪلوميٽر اتر اوڀر طرف آهي. ۽ گاڑھی سمند (البحر الأحمر) سان 150 ڪلوميٽر اوڀر طرف آهي. سڀ کان ويجھو بندرگاهه ينبوع بندرگاهه آهي، جيڪو اولهه طرف 220 ڪلوميٽر پري آهي. مديني جي ايراضي اٽڪل 589 چورس ڪلوميٽر آهي، جنهن مان 99 ڪلوميٽر پري شهري علائقو آهي. هي علائقو شهري علائقي کان ٻاهر آهي، ۽ ان ۾ جبلن، وادين، سيلاب جي ڍڳن، ريگستاني زمينن، زرعي زمينن، قبرستانن ۽ هاءِ وي نيٽ ورڪ جا حصا شامل آهن. سال 2022ع جي آبادي 14,11,599 آهي، اهو ملڪ جو چوٿون سڀ کان وڌيڪ آبادي وارو شهر آهي. تقريبن 58.5 سيڪڙو آبادي سعودي شهري آهن ۽ 41.5 سيڪڙو پرڏيهي آهن.

مديني جو بنياد پيغمبر صلی اللہ علیہ وسلم جي هجرت کان 1500 سال اڳ رکيو ويو ۽ مديني ۾ دنيا جي قديم ترين مسجدن مان ٽي شامل آهن ۽ مسلمانن لاءِ سڀ کان اهم آهن: مسجد نبوي، مسجد قبا ۽ قبلتين مسجد. مديني کي مسلمانن لاءِ ان جي اهميت پيغمبر اسلام جي هجرت کانپوء ان جي سڄي زندگي مديني ۾ رهڻ کان ملي ٿي. تمام اهم هنڌن مان هڪ آهي ۽ مسلمان قرآن شريف جي انهن سورتن کي مدني سورتون سڏين ٿا جيڪي مديني ڏانهن هجرت کان پوءِ نازل ٿيون، ۽ ان جو واحد لفظ ”مدني سورت“ آهي. شهر جي آبادي اٽڪل 14,11,599 ماڻهن تي مشتمل آهي. ۽ شهر ۾ ڪيترائي نشان ۽ يادگار شامل آهن، جن ۾ شايد سڀ کان نمايان مسجد نبوي آهي، جيڪا مڪي جي مسجد الحرم کان پوءِ مسلمانن لاءِ ٻي مقدس مسجد سمجهي وڃي ٿي، ان کان علاوه جنت البقيع قبرستان، جيڪو شهر جي ماڻهن جو مکيه قبرستان آهي ۽ جنهن ۾ ڪيترائي اصحاب رضوان اللہ علیھم اجمعین دفن آهن، مسجد قبا اسلام ۾ ٺاهيل پهرين مسجد هئي، قبلتين جي مسجد، جبل احد ۽ ڪيتريون ئي واديون، کوهه، گهاٽيون، رستا ۽ پراڻيون ماڳ آھن.

نالا

يثرب

اسلام جي آمد کان اڳ، شهر يثرب (عربي: يَثْرِب) جي نالي سان مشهور هو. يثرب لفظ هاران ۾ مليل هڪ لکت ۾ ظاهر ٿئي ٿو، جيڪو بابل جي بادشاهه نابونڊيڊس (ڇهين صدي قبل مسيح) سان تعلق رکي ٿو ۽ ايندڙ صدين ۾ ڪيترن ئي متنن ۾ چڱيءَ طرح تصديق ٿيل آهي. اهو نالو قرآن جي سورت 33 جي آيت نمبر 13 ۾ پڻ درج ٿيل آهي: اسلام جي ظهور کان اڳ ”يثرب“ جي نالي سان مشهور هو، ان جو ذڪر قرآن مجيد ۾ آهي:

"وَإِذْ قَالَتْ طَائِفَةٌ مِنْهُمْ يَا أَهْلَ يَثْرِبَ لَا مُقَامَ لَكُمْ فَارْجِعُوا وَيَسْتَأْذِنُ فَرِيقٌ مِنْهُمُ النَّبِيَّ يَقُولُونَ إِنَّ بُيُوتَنَا عَوْرَةٌ وَمَا هِيَ بِعَوْرَةٍ إِنْ يُرِيدُونَ إِلَّا فِرَارًا"  

(سورة الأحزاب) صحيح حديث ۾ ذڪر ڪيو ويو آهي ته رسول الله صلي الله عليه وسلم ان جو نالو يثرب کان بدلائي مديني رکيو، ۽ ان جو پراڻو نالو استعمال ڪرڻ کان منع ڪئي، پوءِ فرمايائون: مديني ۾ غير مسلمن جو داخل ٿيڻ حرام آهي، جيئن رسول الله ﷺ فرمايو آهي:

"من قال للمدينة يثرب فليستغفر الله… والمدينة المنورة محرم دخولها على غير المسلمين، فقد قال النبي محمد:"اللهم إني أحرم ما بين لابتيها مثل ما حرم إبراهيم مكة، اللهم بارك في مُدِّهم و صاعهم"

ان ڪري مشهور آهي ته هن شهر جو نالو جنگ خندق تائين رهيو. اسلامي روايتن موجب، محمد صلي الله عليه وآله وسلم بعد ۾ هن شهر کي هن نالي سان سڏڻ کان منع ڪئي.

طيبه ۽ طابه

اٺين صديءَ جو پٿر مديني ۾ دريافت ٿيو، جنهن ۾ هن شهر کي ’طيبه‘ چيو وڃي ٿو. جنگ کان ڪجهه وقت پوءِ، محمد شهر طيبه (پاڪ يا سٺي) (عربي: طَيْبَة) ۽ طابه (عربي: طَابَة) جو نالو رکيو، جيڪو ساڳئي معنيٰ وارو آهي. هي نالو مشهور لوڪ گيت ”يا طيبه“ (اي طيبه!) ۾ به هن شهر جي حوالي سان استعمال ڪيو ويو آهي. ٻن نالن کي گڏ ڪري هڪ ٻئي نالي سان شهر سڃاتو وڃي ٿو، طيبات الطابه (پاڪ ۽ مهربان).

مدينه

هن شهر کي ڪجهه احاديث ۾ صرف مدينه (يعني شهر) سڏيو ويو آهي. نالا مدينة النبوية (ٱلْمَدِيْنَة ٱلنَّبَوِيَّة) ۽ مدينة النبي (ٻنهي معنيٰ ”پيغمبر جو شهر“ يا ”پيغمبر جو شهر“) ۽ المدينة المنورة (). هي شهر جو سڀ کان عام طور تي قبول ٿيل جديد نالو آهي، جيڪو سرڪاري دستاويزن ۽ روڊ جي نشانين ۾ مديني سان گڏ استعمال ٿيندو آهي.

تاريخ

مديني ڪيترن ئي ممتاز ماڳن ۽ نشانين جو گهر آهي، جن مان اڪثر مسجدون آهن ۽ تاريخي اهميت رکي ٿي. انهن ۾ مٿي ذڪر ڪيل ٽي مسجدون شامل آهن، مسجد الفتح (جنهن کي مسجد الخندق به چيو ويندو آهي)، ست مسجدون، بقيع قبرستان، جتي ڪيترن ئي مشهور اسلامي شخصيتن جون قبرون موجود آهن. سڌو سنئون مسجد نبوي جي ڏکڻ اوڀر طرف، احد جبل، احد جي نالي واري جنگ جو ماڳ ۽ ڪنگ فهد عاليشان قرآن پرنٽنگ ڪمپليڪس جتي جديد قرآني مصحف ڇپيل آهن.

ابتدائي تاريخ ۽ يهودي ڪنٽرول

مديني گهٽ ۾ گهٽ 1500 سال اڳ، يا تقريبا 9 صدي قبل مسيح ۾ آباد هو. چوٿين صدي عيسويءَ تائين، عرب قبيلن يمن مان اچی قبضو ڪرڻ شروع ڪيو. اتي ٽي مشهور يهودي قبيلا هئا، جيڪي محمد صلی اللہ علیہ وسلم جي وقت جي آس پاس شهر ۾ آباد هئا: بنو قينقاع، بنو قريظه ۽ بنو نضير. ابن خردادبه بعد ۾ ٻڌايو ته حجاز ۾ فارسي سلطنت جي تسلط دوران، بنو قريظه فارسي شاهه لاءِ ٽيڪس جمع ڪندڙ طور ڪم ڪيو. عرب جي ٻن نون قبيلن، بنو اوس ۽ بنو خزرج جي اچڻ کان پوءِ صورتحال بدلجي وئي. شروعات ۾، اهي قبيلا يهودي قبيلن سان اتحاد ڪيا ويا جيڪي علائقي تي حڪومت ڪندا هئا، پر بعد ۾ اهي بغاوت ڪري آزاد ٿي ويا. پنجين صدي عيسويءَ جي آخر تائين، يهودي حڪمرانن شهر جو ڪنٽرول ٻن عرب قبيلن جي حوالي ڪري ڇڏيو. يهودي انسائيڪلوپيڊيا ۾ لکيل آهي ته ”ٻاهرين مدد طلب ڪرڻ ۽ غداريءَ سان هڪ ضيافت ۾ مکيه يهودين جو قتل عام ڪرڻ“ بنو اوس ۽ بنو خزرج آخرڪار مديني تي غالب اچي ويا. اڪثر جديد مورخ مسلمانن جي ان دعويٰ کي قبول ڪن ٿا ته بغاوت کان پوءِ يهودي قبيلا اوس ۽ خزرج جا ماتحت ٿي ويا. جڏهن ته، اسڪاٽش اسڪالر، وليم مونٽگومري واٽ جي مطابق، يهودي قبيلن جي گراهڪ 627ع کان اڳ واري دور جي تاريخي حسابن مان پيدا نه ٿي آهي، ۽ هن برقرار رکيو ته يهودين جي آبادي سياسي آزادي جي هڪ اندازي کي برقرار رکيو. ابتدائي مسلمان تاريخدان ابن اسحاق آخري يمن جي بادشاهه هميريءَ ۽ يثرب جي رهاڪن جي وچ ۾ هڪ قديم تڪرار ٻڌائي ٿو ته جڏهن بادشاهه نخلستان مان لنگهي رهيو هو، تڏهن رهاڪن سندس پٽ کي قتل ڪري ڇڏيو، ۽ يمن جي حاڪم ماڻهن کي ڌمڪيون ڏنيون ته هو ماڻهن کي ختم ڪري ڇڏيندا ۽ کجيون ڪٽي ڇڏيندا. ابن اسحاق جو چوڻ آهي ته کيس بنو قريظه قبيلي جي ٻن عالمن ائين ڪرڻ کان روڪيو هو، جن بادشاهه کي نخلستان کي بچائڻ لاءِ عرض ڪيو هو، ڇاڪاڻ ته اها اها جاءِ هئي، جنهن ڏانهن قريش جو هڪ نبي ايندڙ وقت ۾ هجرت ڪندو، ۽ سندس گهر ۽ آرام گاهه هوندو. يمن جي بادشاهه اهڙي طرح هن شهر کي تباهه نه ڪيو ۽ يهوديت ۾ تبديل ٿي ويو. هو ربین کي پاڻ سان وٺي ويو، ۽ مڪي ۾، انهن مبينا طور تي ڪعبي کي ابراهيم جي تعمير ڪيل عبادت گاھہ جي طور تي تسليم ڪيو ۽ بادشاهه کي صلاح ڏني ته "مڪي جي ماڻهن ڇا ڪيو: کعبہ جو طواف ڪرڻ، ان جي تعظيم ۽ احترام ڪرڻ، پنهنجو مٿو ڪٽايو ۽ تمام عاجزي سان هلو جيستائين هو پنهنجي حدن کي ڇڏي نه ويو. ابن اسحاق جو بيان آهي ته يمن جي ويجهو اچڻ تي ربي ماڻهن کي هڪ معجزو ڏيکاريو ته جيئن هو هڪ باھ مان بغير ڪنهن نقصان جي ٻاهر نڪري ۽ يمن جي ماڻهن يهوديت کي قبول ڪيو. آخرڪار بنو اوس ۽ بنو خزرج هڪ ٻئي جا دشمن ٿي ويا ۽ حضرت محمد ﷺ جي هجرت (هجرت 622ع) تائين مديني ڏانهن 120 سالن تائين وڙهندا رهيا ۽ پاڻ ۾ وڙهيا ويا. بنو نضير ۽ بنو قريظه بنو اوس سان اتحاد ڪيو ويو، جڏهن ته بنو قينقاع بنو خزرج جو ساٿ ڏنو. هنن ڪل چار جنگيون وڙهيون سندن آخري ۽ سڀ کان خوني لڙائي بعث جي جنگ هئي، جيڪا محمد ﷺ جي اچڻ کان ڪجھ سال اڳ وڙھي وئي هئي. جنگ جو نتيجو اڻ کٽ هو، ۽ جنگ جاري رهي. عبدالله بن ابي، بنو خزرج جو هڪ سردار، جنگ ۾ حصو وٺڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو هو، جنهن ڪري هن کي عدل ۽ امن لاءِ شهرت ملي. هو محمد ﷺ جي اچڻ کان اڳ شهر جو سڀ کان وڌيڪ معزز رهاڪو هو. هلندڙ تڪرار کي حل ڪرڻ لاءِ يثرب جي رهاڪن، مڪي کان ٻاهر هڪ جاءِ، عقبه ۾ محمد ﷺ سان ڳجهي ملاقات ڪئي، جنهن کيس ۽ سندس مومنن جي هڪ ننڍڙي ٽولي کي شهر ۾ اچڻ جي دعوت ڏني، جتي محمد ﷺ جن گروهن جي وچ ۾ ثالث جي خدمت ڪري سگهي ۽ سندس برادري آزاديءَ سان پنهنجي عقيدي تي عمل ڪري سگهي.

محمد ﷺ ۽ راشدين جي دور ۾

سال 622ع ۾ محمد صلي الله عليه وآله وسلم ۽ هڪ اندازي مطابق 70 مڪي مهاجرن يثرب ۾ پناهه وٺڻ لاءِ ڪجهه مهينن جي عرصي ۾ مڪي کي ڇڏي ڏنو، هڪ اهڙو واقعو جنهن شهر جي مذهبي ۽ سياسي منظرنامي کي مڪمل طور تبديل ڪري ڇڏيو. اوس ۽ خزرج قبيلن جي وچ ۾ پراڻي دشمني ختم ٿي وئي، ڇاڪاڻ ته ٻن عرب قبيلن ۽ ڪجهه مقامي يهودين اسلام جي نئين مذهب کي قبول ڪيو.محمد ﷺ، پنهنجي ڏاڏي جي ذريعي خزرج سان ڳنڍيل هو، هن شهر جي اڳواڻ طور تي اتفاق ڪيو ويو. يثرب جا رهاڪو جن ڪنهن پس منظر جي اسلام قبول ڪيو هو؛ ڪافر عرب يا يهودي، انصار (مددگار) سڏيندا هئا. ابن اسحاق جي مطابق، علائقي جي سڀني جماعتن مديني جي معاھدي (میثاق مدینہ) تي اتفاق ڪيو، جنهن ۾ سڀني جماعتن محمد ﷺ جي اڳواڻي ۾ گڏيل تعاون جو عزم ڪيو. هن دستاويز جي نوعيت، جيئن ابن اسحاق پاران ریڪارڊ ڪيل ۽ ابن هشام طرفان منتقل ڪئي وئي آهي، جديد مغربي مورخن جي وچ ۾ تڪرار جو موضوع آهي، جن مان ڪيترن جو خيال آهي ته اهو "معاهدو" ممڪن آهي ته مختلف تاريخن جي لکت جي بدران زباني، مختلف معاهدن جو مجموعو آهي، ۽ اهو واضح ناهي ته اهي ڪڏهن ٺاهيا ويا هئا. ٻيا عالم، جيتوڻيڪ، مغربي ۽ مسلمان، ٻنهي جو دليل آهي ته معاهدي جو متن، ڇا هڪ واحد دستاويز اصل ۾ يا ڪيترائي؟ ممڪن آهي ته اسان وٽ موجود قديم ترين اسلامي متنن مان هڪ آهي. يمن جي يهودي ذريعن ۾، محمد ۽ سندس يهودي رعيت جي وچ ۾ هڪ ٻيو معاهدو تيار ڪيو ويو، جيڪو ڪتاب ذمت النبي جي نالي سان مشهور آهي، جيڪو 3هين هجري (625ع) ۾ لکيو ويو، ۽ جنهن ۾ عرب ۾ رهندڙ يهودين کي سبت جي ڏينهن جي اظهار ۽ انهن جي پاسي جا تالا وڌائڻ لاءِ جي آزادي ڏني وئي. ان جي بدلي ۾، انهن کي هر سال پنهنجي سرپرستن جي حفاظت لاء جزيه ادا ڪرڻو هو، جڏهن ته مسلمان زڪوات ادا ڪندا هئا.

جبل احد، جامع سيد الشهداء جي پراڻي مسجد سان گڏ، جنهن جو نالو حضرت محمد ﷺ جي چاچي حمزه بن عبدالمطلب جي نالي پٺيان آهي. مسجد 2012 ۾ ڊهي وئي ۽ ان جي جاءِ تي ساڳئي نالي سان هڪ نئين، وڏي مسجد ٺاهي وئي.

سال 625ع ۾ ابو سفيان بن حرب، مڪي جو هڪ وڏو سردار، جنهن بعد ۾ اسلام قبول ڪيو، مديني جي خلاف مڪي جي فوج جي اڳواڻي ڪئي. محمد ﷺ قريش جي لشڪر سان اٽڪل 1000 مسلمانن جی لشڪر سان ملڻ لاءِ روانو ٿيو، پر جيئن ئي لشڪر ميدان جنگ جي ويجهو پهتو ته عبدالله بن ابي جي ماتحت 300 ماڻهو پوئتي هٽي ويا، جنهن ڪري مسلمان فوج جي حوصلي کي سخت ڌڪ رسيو. محمد ﷺ پنهنجي هاڻوڪي 700 مسلمانن جی مضبوط فوج سان مارچ ڪندو رهيو ۽ 50 تير اندازن جي هڪ ٽولي کي هڪ ننڍي ٽڪريءَ تي چڙهڻ جو حڪم ڏنو، جنهن کي هاڻي جبل الرماح (تیر اندازن جو جبل) چيو وڃي ٿو ته جيئن مڪي جي گهوڙي سوارن تي نظر رکي ۽ مسلمانن جي فوج جو پوئين پاسي کي تحفظ فراهم ڪري. جيئن جنگ گرم ٿي، مڪي وارن کي پوئتي هٽڻ تي مجبور ڪيو ويو. اڳين طرف تير اندازن کان اڳتي وڌيو ويو ۽ جنگ کي مسلمانن جي فتح ٿيندي ڏسي، تير انداز وارن فيصلو ڪيو ته اهي پوئتي هٽڻ وارا مڪي وارن جو تعاقب ڪن. هڪ ننڍڙي پارٽي، تنهن هوندي به، پوئتي رهي. باقي سڀني کي عرض ڪيو ته محمد ﷺ جي حڪم جي نافرماني نه ڪن. اهو ڏسي ته تيرنداز ٽڪريءَ تان هيٺ لهڻ شروع ڪري رهيا هئا، خالد بن وليد، جيڪو ھن وقت تائین مسلمان نا ھو، پنهنجي يونٽ کي ٽڪريءَ تي گهيرو ڪرڻ جو حڪم ڏنو ۽ سندس گهوڙي سوارن جو تعاقب ڪيو ته هيٺ لهندڙ تيرانداز کي ٽڪريءَ جي اڳيان ميدان ۾ پڪڙي منظم طريقي سان ماريو ۽ ڏسندو رهيو. سندن مايوس ڪامريڊن تي، جيڪي ٽڪريءَ ۾ پوئتي رهجي ويا هئا، جيڪي حملي آورن کي ناڪام بڻائڻ لاءِ تير هلائي رهيا هئا، پر ڪو به اثر نه ٿيو. بهرحال، مڪي وارن مديني تي حملو ڪري پنهنجو فائدو نه ورتو ۽ مڪي ڏانهن موٽي آيا. مدني (مديني وارا) کي وڏو نقصان رسيو ۽ محمد ﷺ زخمي ٿي پيو.

خندق جي جنگ

خندق جي جنگ واري جاءِ تي ستن مسجدن مان ٽن کي جديد مسجد الفتح ۾ شامل ڪيو ويو، هتي پس منظر ۾ جبل السلع ۽ پيش منظر ۾ مقامي سامان وڪڻڻ واري دڪان جي تصوير آهي.

سال 627ع ۾ ابو سفيان هڪ ٻي لشڪر کي مديني طرف روانو ڪيو. سندس ارادن کان واقف ٿي، نبي ﷺ شهر جي اترئين پاسي کان بچاءَ لاءِ تجويزون طلب ڪيون، ڇاڪاڻ ته اوڀر ۽ اولهه آتش فشاني پٿرن سان محفوظ هئا ۽ ڏکڻ کجين جي وڻن سان ڍڪيل هو. سلمان الفارسي، هڪ فارسي صحابي، جيڪو ساساني جنگي حڪمت عملين کان واقف هو، هن شهر جي حفاظت لاءِ خندق کوٽڻ جي سفارش ڪئي، جنهن کي نبي ﷺ قبول ڪيو. ان بعد جو محاصرو خندق جي جنگ ۽ قریش جی ڪنفيڊرٽس جي جنگ جي نالي سان مشهور ٿيو. هڪ مهيني جي گھيري ۽ مختلف لڙائيءَ کان پوءِ، سخت سياري جي ڪري مڪي وارا وري واپس هليا ويا. محاصري دوران ابو سفيان يهودي قبيلي بنو قريظه سان رابطو ڪيو ۽ انهن سان هڪ معاهدو ڪيو ته مسلمان محافظن تي حملو ڪيو وڃي ۽ محافظن کي موثر انداز ۾ گهيرو ڪيو وڃي. تنهن هوندي به اهو مسلمانن طرفان دفاع ڪيو ويو ۽ منصوبو ناڪام ٿي ويو. اهو مديني جي آئين (میثاق مدینہ) جي ڀڃڪڙي هئي ۽ مڪي لشڪر جي واپسي کان پوء، نبي ﷺ فوري طور تي قريظه جي خلاف مارچ ڪيو ۽ انهن جي مضبوط قلعن جو گهيرو ڪيو. يهودي فوجن آخرڪار هٿيار ڦٽا ڪيا. بنو اوس جي ڪجهه ميمبرن پنهنجن پراڻن اتحادين جي طرفان ڳالهين تي اتفاق ڪيو ۽ نبي ﷺ انهن جي سردارن مان هڪ، سعد بن معاذ کي جج مقرر ڪرڻ تي راضي ٿي ويو، جيڪو اسلام قبول ڪري چڪو هو. سعد فيصلو ڪيو ته قبيلي جي سڀني مردن کي قتل ڪيو وڃي ۽ عورتن ۽ ٻارن کي غلام بڻايو وڃي. ان عمل کي دفاعي انداز ۾ تصور ڪيو ويو ته جيئن مسلمان برادري مديني ۾ پنهنجي بقاءَ جو يقين رکي سگهي. فرانسيسي مؤرخ رابرٽ منٽران جو خيال آهي ته ان نقطه نظر کان اها ڪاميابي هئي، ان نقطي کان پوءِ مسلمانن کي بنيادي طور تي توسيع ۽ فتح جو سامان ڪيو ء بقا ۽ سان واسطو نه هو. هجرت کان پوءِ ڏهن سالن ۾ مديني جو بنياد وڌو جتان نبي ﷺ ۽ مسلمان فوجن حملو ڪيو ۽ ان تي حملا ڪيا ۽ اتان ئي هن مڪي تي ڪاهه ڪئي ۽ سال 630ع ۾ بغير جنگ جي ان ۾ داخل ٿيو. اسلام ۾ مڪي جي وڌندڙ اهميت، ڪعبة الله جي اسلامي دنيا جي مرڪز جي اهميت، نماز جي سمت (قبلی) جي حيثيت ۽ حج ۾. نبي ﷺ مديني واپس آيو، جيڪو ڪجهه سالن تائين رهيو. اسلام جو سڀ کان اهم شهر ۽ ابتدائي خلافت راشدين جي انتظام جو بنياد. فرض ڪيو ويو آهي ته هن شهر جو نالو مدينہ النبي (عربي ۾ "پيغمبر جو شهر") نبي ﷺ جي نبوت جي اعزاز ۾ رکيو ويو آهي ۽ شهر هن جي دفن جي جڳهه آهي.

جاگرافي

مدينو حجاز جي علائقي ۾ واقع آهي جيڪو 200 ڪلوميٽر (120 ميل) ويڪرو پٽي نفود ريگستان ۽ ڳاڙهي سمنڊ جي وچ ۾ آهي. لڳ ڀڳ 720 ڪلوميٽر (450 ميل) رياض جي اتر اولهه ۾ واقع آهي جيڪو سعودي ريگستان جي مرڪز ۾ آهي. شهر سعودي عرب جي اولهه سامونڊي ڪناري کان 250 ڪلوميٽر (160 ميل) پري آهي ۽ تقريبن 620 ميٽر (2,030 فوٽ) سمنڊ جي سطح کان مٿي آهي.'30°36 ڊگھائي ڦاڪ اوڀر ۽ '28°24 ويڪرائي ڦاڪ اتر تي واقع آهي. اهو اٽڪل 589 چورس ڪلوميٽر (227 چورس ميل) جي ايراضيءَ تي پکڙيل آهي. شهر کي 12 ضلعن ۾ ورهايو ويو آهي، جن مان 7 کي شهري ضلعن ۾ ورهايو ويو آهي، جڏهن ته باقي 5 کي مضافات ۾ ورهايو ويو آهي.

بلندي

حجاز جي علائقي جي اڪثر شهرن وانگر، مدينو تمام گهڻي بلندي تي واقع آهي. مڪي کان لڳ ڀڳ ٽي ڀيرا بلند، هي شهر 620 ميٽر (2,030 فوٽ) سمنڊ جي سطح کان مٿي آهي. جبل احد مديني جي بلند ترين چوٽي آهي ۽ 1,077 ميٽر (3,533 فوٽ) ڊگھي آهي.

جاگرافيائي بيهڪ

مدينو هڪ ريگستاني نخلستان آهي جنهن جي چوڌاري حجاز جا جبل ۽ آتش فشاني ٽڪريون آهن. مديني جي چوڌاري مٽي گهڻو ڪري بيسالٽ تي مشتمل آهي، جڏهن ته جبلن، خاص طور تي شهر جي ڏکڻ ۾ قابل ذڪر، آتش فشاني راھ آهن جيڪي پيلوزوئڪ دور جي پهرين جيولوجيڪل دور جي تاريخ آهن. اهو ڪيترن ئي مشهور جبلن سان گهيريل آهي، خاص طور تي جبل الحجاج (حاجين جو جبل) اولهه ۾، جبل السلع اتر-اولهه، جبل العر يا قافلن جو جبل ڏکڻ ۽ جبل احد اتر ڏانهن آهي. هي شهر وادي العقل، وادي العقيق ۽ وادي الحمض جي ٽن وادين جي تري واري نقطي تي هڪ سڪل جبل جي پليٽ تي واقع آهي، ان ڪري، هتي خشڪ ريگستاني جبلن جي وچ ۾ وڏا سبز علائقا آهن.

موسم

ڪوپن آبهوا جي درجه بندي (Köppen Scale) تحت، مدينو هڪ گرم ريگستاني آبهوا واري علائقي (BWh) ۾ پوي ٿو. اونهارو انتهائي گرم ۽ خشڪ هوندو آهي. ڏينهن جو گرمي پد °43 سينٽي گريڊ (°109 فارن هائيٽ) سان گڏ رات جو تقريباً °29 سينٽي گريڊ (°84 فارن هائيٽ) هوندو آهي. جون ۽ سيپٽمبر جي وچ ۾ °45 سينٽي گريڊ (°113 فارن هائيٽ) کان مٿي گرمي پد غير معمولي ناهي. سيارو ٿڌو هوندو آهي، گرمي پد رات جو °8 سينٽي گريڊ (°46 فارن هائيٽ) کان ڏينهن ۾ °25 سينٽي گريڊ (°77 فارن هائيٽ) تائين هوندو آهي. اتي تمام گھٽ برسات پوي ٿي، جيڪا تقريبن نومبر ۽ مئي جي وچ ۾ پوي ٿي. اونهاري ۾، هوا اتر۔اولهه آهي، جڏهن ته بهار ۽ سياري ۾، ڏکڻ۔اولهه آهي.

اسلام ۾ اهميت

مذهبي ماڳ جي حيثيت ۾ مديني جي اهميت ٻن مسجدن، مسجد نبوي ۽ مسجد قبا جي موجودگيءَ مان نڪتي. اهي ٻئي مسجدون حضرت محمد ﷺ جن پاڻ ٺاهيون هيون. اسلامي صحيفن ۾ مديني جي تقدس تي زور ڏنو ويو آهي. قرآن مجيد ۾ مديني جو ذڪر ڪيترائي ڀيرا آيو آهي. ٻه مثال آهن سوره توبه (آيت 101) ۽ سوره الحشر (آيت 8). مدني سورتون عام طور تي مڪي سورتن کان ڊگھيون هونديون آهن ۽ تعداد ۾ به وڏيون هونديون آهن. امام بخاري صحيح بخاري ۾ نقل ڪيو آهي ته انس بن مالڪ نبي ﷺ کان نقل ڪيو آهي ته:

 ”مدينه ان جاءِ کان ان جاءِ تائين حرم آهي، ان جا وڻ نه وڍيا وڃن ۽ نه ڪا بدعت پيدا ڪئي وڃي ۽ نه ان ۾ ڪو گناهه ڪيو وڃي، ۽ جيڪو به ان ۾ بدعت پيدا ڪري يا گناهن جو ڪم ڪري ته پوءِ ان جو ڪو معافی نه ڪيو وڃي ۽ ان تی اللہ، ملائڪ ۽ سڀني ماڻھن جي لعنت ھجي." 

مسجد نبوي

اسلامي روايت موجب، مسجد نبوي ۾ هڪ نماز مسجد الحرام، جتي هڪ نماز ڪنهن ٻي مسجد ۾ هڪ لک نمازن جي برابر آهي، کان سواءِ ٻي ڪنهن به مسجد ۾ 1,000 نمازن جي برابر آهي. مسجد شروع ۾ صرف نماز لاءِ هڪ کليل جاءِ هئي ۽ نبي ﷺ جي روضي (رهائش جي جاءِ، جيتوڻيڪ لفظ جي لفظي معنيٰ آهي باغ) جي ڀرسان ان جي زالن جي گهرن سان گڏ، هڪ بلند ۽ ڍڪيل منبر هو. مسجد کي تاريخ ۾ ڪيترائي ڀيرا وڌايو ويو، ان جون ڪيتريون ئي اندروني خصوصيتون وقت جي حوالي سان جديد معيارن مطابق ترقي ڪيون ويون. جديد مسجد نبوي نبي ﷺ جي روضه جي مٿان واقع سائي گنبد جي ڪري مشهور آهي، جيڪو هن وقت نبي محمد ﷺ، حضرت ابوبڪر صديق رضی اللہ تعالٰی عنہ ۽ عمر فاروق رضی اللہ تعالٰی عنہ جي تدفين واري جاءِ طور ڪم ڪري ٿو ۽ روڊ جي نشانين ۾ استعمال ٿئي ٿو ۽ خود مديني لاءِ ھڪ آئڪن آهي. مسجد جو سمورو صحن 250 جھليندڙ ڇتين سان سج جي ڇانو ۾ آهي.

سج لٿي وقت اوڀر کان مسجد نبوي جو خوبصورت منظر.

مسجد قباء

مسجد قباء ۾ نماز پڙهڻ سنت آهي. هڪ روايت ۾ سهل بن حنيف کان روايت آهي ته محمد ﷺ جن فرمايو:

 ”جيڪو پنهنجي گهر ۾ غسل ڪري، پوءِ مسجد قبا ۾ اچي ۽ ان ۾ نماز پڙهي ته ان کي عمري جيترو ثواب آهي“. 

۽ ٻي روايت ۾

”جيڪو به ٻاهر نڪرندو جيستائين هن مسجد ۾ نه اچي، يعني مسجد قباء ۽ اتي نماز پڙهي ته اهو عمري جي برابر هوندو." 

بخاري ۽ مسلم ۾ لکيل آهي ته محمد صلي الله عليه وسلم هر ڇنڇر تي ٻه رڪعتون سنت نماز پڙهڻ لاءِ قباءَ ويندا هئا. مسجد قباءَ کي حضرت محمد ﷺ جن پنهنجي پراڻي شهر مديني ۾ اچڻ تي پاڻ تعمير ڪرايو هو. مسجد قباء جو ذڪر قرآن ۾ بالواسطه طور تي سوره توبه جي آيت نمبر 108 ۾ ڪيو ويو آهي.

ٻيون جایون

مسجد قبلتين

مسجد القبلتين هڪ ٻي مسجد آهي جيڪا تاريخي لحاظ کان مسلمانن لاءِ اهم آهي. مسلمانن جو عقيدو آهي ته محمد ﷺ کي حڪم ڏنو ويو هو ته هو پنهنجي نماز جو رخ (قبلی) يروشلم ڏانهن بدلي ڪري مڪي ۾ ڪعبي ڏانهن نماز ادا ڪري. جيئن ته کيس سوره البقره جي آيت نمبر 143 ۽ 144 ۾ حڪم ڏنو ويو هو.هن وقت مسجد کي 4,000 کان وڌيڪ عبادت ڪندڙن کي رکڻ جي قابل وڌايو پيو آھي. ====مسجد الفتح ۽ ست مسجدون==== انهن تاريخي ست مسجدن مان ٽن کي تازو هڪ کليل صحن سان گڏ وڏي مسجد الفتح ۾ شامل ڪيو ويو آهي. سني ذريعن جو چوڻ آهي ته اهڙي ڪا به حديث يا ٻيو ڪو ثبوت نه آهي جنهن مان ثابت ٿئي ته محمد ﷺ انهن مسجدن جي فضيلت بابت ڪجهه چيو هجي.

جنت البقيع قبرستان

جنت البقيع مديني ۾ هڪ اهم قبرستان آهي جتي محمد ﷺ جي خاندان جا ڪيترائي فرد، خليفن ۽ عالمن کي دفن ڪيو ويو آهي.

اسلامي اسڪاٽولوجي ۾

تمدن جي پڄاڻي

مديني ۾ تهذيب جي خاتمي بابت حضرت ابو هريره کان روايت آهي ته حضرت محمد ﷺ جن فرمايو:

 ”ماڻهو مديني مان نڪرندا ته ان جي بهترين حالت هوندي به، ۽ ان ۾ جهنگلي پکين ۽ شڪاري جانورن کان سواءِ ٻيو ڪو به نه رهندو، ۽ آخري ماڻهو مري ويندا جيڪي قبيلي مزينه جا ٻه رڍا هوندا. پنهنجين رڍن کي مديني ڏانهن ڊوڙائي رهيا هوندا، پر ان ۾ ڪنهن کي به نه ڏسندا، ۽ جڏهن ثنیت الوداع جي واديءَ ۾ پهچندا ته اوندهه ۾ ڪري پوندا“. 

(البخاري، جلد 3، ڪتاب 30، حديث 98)

قابل ذڪر ماڻهو

• عزيز ديا (1914-1997)، ليکڪ.

پڻ ڏسو

• سعودي عرب پورٽل

• اسلام پورٽل

• المدينه ريجن ڊولپمينٽ اٿارٽي

• روا المدينه

• مديني جي تاريخ جي ببليوگرافي