سنڌ جا ضلعا

سنڌ جا ضلعا

پاڪستان جي صوبي سنڌ ۾ ڪل 30 ضلعا آھن. جن جي فھرست ھيٺ ڏنل آھي.

نمبر شمار	ضلعو	ايراضي چورس ڪلوميٽر	آبادي بمطابق 1998ع	آبادي ڪثافت في چورس ڪلوميٽر	آبادي بمطابق 2017ع
1	بدين	6,726	1,136,044	169	1,804,958
2	دادو	19,070	1,688,811	89	1,550,390
3	گھوٽڪي	6,083	970,549	160	1,648,708
4	حيدرآباد	5,519	2,891,488	524	2,199,928
5	جيڪب آباد	5,278	1,425,572	270	1,007,009
6	ڄامشورو	---	---	---	993,908
7	ڪشمور	---	---	---	1,090,336
8	خيرپور	15,910	1,546,587	97	2,405,190
9	لاڑڪاڻو	7,423	1,927,066	260	1,521,786
10	مٽياري	---	494,244	---	770,040
11	ميرپورخاص	2,925	1,569,030	536	1,504,440
12	نوشهروفيروز	2,945	1,087,571	369	1,612,047
13	نوابشاھ	4,502	1,071,533	238	1,613,506
14	قمبر-شهدادڪوٽ	---	924,294	---	1,338,035
15	سانگھڙ	10,728	1,453,028	135	2,049,873
16	شڪارپور	2,512	880,438	350	1,233,760
17	سکر	5,165	908,373	176	1,488,372
18	ٽنڊو الھيار	---	493,526	---	838,527
19	ٽنڊومحمد خان	---	438,624	---	677,098
20	ٿرپارڪر	19,638	914,291	47	1,647,036
21	ٺٽو	17,355	1,113,194	64	982,138
22	سجاول				779,062
23	عمرڪوٽ	---	---	---	1,073,469
24	ڪراچي اوڀر				2,875,315
25	ڪراچي ڏکڻ				1,769,230
26	ڪراچي سنٽرل				2,971,626
27	ڪراچي ملير				2,008,901
28	ڪراچي ڪورنگي				2,577,556
29	ڪراچي اولھ				2,077,228
30	ڪیاماڙي				1,829,837
	صوبو سنڌ	135,306	30,439,893	225	47,854,510

آبادی (2017)

سنڌ ۾ ضلعن جي تاريخ

سال 1843ع ۾ جڏھن سر چارلس نيپيئر ميرن کي شڪست ڏئي سنڌ تي قبضو ڪيو ته ھن 57,532 چورس ميلن جي ايراضيءَ واري ھن ملڪ کي ٽن انتظامي حصن ۾ ورھائي ڇڏيو. ھن ڪراچي، حيدرآباد ۽ شڪارپور تي ٻڌل ٽي ڪليڪٽوريٽ ٺاھيون. شڪارپور ڪليڪٽوريٽ ۾ موجوده سکر، جيڪب آباد، قمبر، شھداد ڪوٽ، ڪشمور ۽ گھوٽڪي ضلعن جا سمورا علائقا ۽ دادو ضلعي جا ڪجھه علائقا جھڙوڪ ڪڪڙ، ميھڙ، دادو، جوھي ۽ سيوھڻ تعلقا شامل ھئا. حيدرآباد ڪليڪٽوريٽ ۾ نوابشاھه (نوشھري ضلعي سميت)، حيدرآباد ۽ ٿرپارڪر جا سمورا علائقا شامل ھئا. ڪراچي ڪليڪٽوريٽ جون حدون ٺٽي ۽ محال ڪوھستان ۽ ڪوٽڙي تعلقن تائين پکڙيل ھيون جن ۾ سن وارو علائقو به اچي ٿي ويو. سال 1847ع ۾ جڏھن چارلس نيپيئر ریٽائر ٿيو ته سنڌ کي بمبئي پريزيڊنسيءَ سان ملائي ذيلي صوبي جي حيثيت ڏئي ھڪ ڪمشنر جي ماتحت ڪيو ويو پر ان ڪمشنر جا اختيار عام ڪمشنرن کان گھڻو وڌيڪ ھئا. تن ڏينھن ۾ اپر سنڌ فرنٽيئر ضلعو (جيڪب آباد) ۽ ٿر ۽ پارڪر جي نالي سان نوان ضلعا ٺاھيا ويا. موجوده سانگھڙ ضلعو ان وقت ٿر ۽ پارڪر ضلعي جو حصو ھو. اھڙي طرح 19ھين صديءَ جي ختم ٿيڻ وقت سنڌ جا پنج ضلعا ڪراچي، حيدرآباد، ٿر ۽ پارڪر، شڪارپور ۽ اپر سنڌ فرنٽيئر ضلعا ھئا جڏھن ته خيرپور جي الڳ رياست واري حيثيت ھئي. 20 ھين صديءَ جي شروعات ٿيندي ئي سال 1901ع ۾ شڪارپور ضلعي کي ورھائي سکر ۽ لاڙڪاڻي نالي سان ٻه نوان ضلعا وجود ۾ آندا ويا. لاڙڪاڻي ضلعي جون حدون دادو ضلعي تائين پکڙيل ھيون جڏھن ته شڪارپور ضلعي کي سکر ضلعي ۾ شامل ڪري ضلعي ھيڊ ڪوارٽر به سکر ۾ آندو ويو. سال 1912ع ۾ حيدرآباد ضلعي جا ڪي علائقا ۽ ٿر ۽ پارڪر ضلعي جو سنجھورو ۽ ڪي ٻيا علائقا ڪڍي نوابشاھه جي نالي سان نئون ضلعو قائم ڪيو ويو. سال 1931ع ۾ ڪڪڙ، ميھڙ، دادو، جوھي ۽ سيوھڻ تعلقن کي لاڙڪاڻي کان الڳ ڪري ۽ محال ڪوھستان ۽ ڪوٽڙي تعلقن کي ڪراچي کان ڌار ڪري دادو ضلعي جي نالي سان نئون ضلعو قائم ڪيو ويو. سال 1843ع ۾ سنڌ جي جيڪا ايراضي ھئي اُن ۾ سال 1911ع کان 1921ع واري عرصي ۾ ڪجھه گھٽتائي آئي جو 551 چورس ميلن جو سر (سِير) ڪريڪ ۽ کوڙي ڪريڪ وارو علائقو ڪراچي ضلعي کان ڌار ڪري ھندستان جي ڪڇ رياست حوالي ڪيو ويو. سال 1936ع ۾ جڏھن سنڌ بمبئي کان الڳ ٿيو ته ان وقت سنڌ جا اَٺ ضلعا ھئا جن ۾ ڪراچي، ٿر ۽ پارڪر، حيدرآباد، دادو، نوابشاھه، لاڙڪاڻو، سکر ۽ اپر سنڌ فرنٽيئر شامل ھئا. خيرپور رياست الڳ ھئي. سال 1936ع ۾ الڳ صوبي واري حيثيت بحال ٿيڻ کان سال 1947ع ۾ ننڍي کنڊ جي ورھاڱي تائين سنڌ جي انتظامي يونٽن ۾ ڪي خاص تبديليون ڪونه آيون پر پاڪستان ٺھڻ جي ھڪ سال اندر 23 جولاءِ 1948ع تي 812 چورس ميل جو علائقو ڪراچيءَ واري ضلعي مان ڪپي پاڪستان جي مرڪزي انتظام ھيٺ ملڪ جي گاديءَ لاءِ مخصوص ڪيو ويو ۽ باقي علائقي کي ٺٽي ضلعي جو نالو ڏنو ويو. ڪراچي ساڳي وقت سنڌ جي گاديءَ وارو شھر به ھو. ننڍي کنڊ جي ورھاڱي وقت 3,079 چورس ميل جو علائقو جيڪو رڻ ڪڇ سان مليل ھو، سنڌ کي ملي ويو، پر ڪراچيءَ کي ڇڏي سنڌ جي ضلعن جو انگ وري به 8 ئي رھيو. سال 1953ع ۾ اھو انگ 9 ٿي ويو جڏھن نوابشاھه جا ٻه تعلقا شھدادپور ۽ سنجھورو ۽ ٿرپارڪر ضلعي جا ٻه تعلقا سانگھڙ ۽ کپرو ڌار ڪري سانگھڙ نالي سان ضلعو وجود ۾ آندو ويو. سال 1955ع جو سال سنڌ لاءِ چڱو ثابت ڪونه ٿيو جو پاڪستان جي حڪمرانن اوڀر پاڪستان (موجوده بنگلاديش) کي اقتدار کان محروم رکڻ لاءِ اولھه پاڪستان جي سمورن صوبن کي ختم ڪري ھڪ صوبو ٺاھي ڇڏيو. ون يونٽ جو نزلو خيرپور رياست تي به ڪريو جو ان جي الڳ حيثيت کي ختم ڪري ھڪ ضلعي جو درجو ڏنو ويو. ان نئين انتظام ھيٺ سنڌ کي ٻن ڊويزنن ۾ ورھايو ويو. ھڪ ڊويزن ھئي خيرپور جنھن ۾ اپر سنڌ فرنٽيئر، سکر، لاڙڪاڻو، نوابشاھه ۽ خيرپور ضلعا شامل ھئا ۽ ان جو ھيڊڪوارٽر به خيرپور ۾ ھو ۽ ٻي ڊويزن حيدرآباد ھئي، جنھن ۾ دادو، حيدرآباد، ٺٽو، سانگھڙ ۽ ٿرپارڪر ضلعا شامل ھئا. ان ساڳي زماني ۾ بلوچستان جي اوستا محمد ۽ جھٽ پٽ تعلقن تي مشتمل نصيرآباد سب ڊويزن جا علائقا سبي ضلعي کان الڳ ڪري اپر سنڌ فرنٽيئر ضلعي ۾ شامل ڪيو ويو جنھن جو نالو ان کان اڳ مٽائي جيڪب آباد ضلعو رکيو ويو ھو. ھوڏانھن پھرين فبروري 1960ع تي ٺٽي ضلعي جا 37 ڳوٺ ڪڍي ڪراچيءَ ۾ شامل ڪيا ويا ھئا جڏھن ته 26 مارچ 1961ع تي ڪراچيءَ کي به ون يونٽ تحت اولھه پاڪستان ۾ شامل ڪيو ويو ۽ سندس گاديءَ واري حيثيت ختم ٿي وئي. ان وقت لسٻيلي ۽ ڪراچيءَ تي مشتمل ڌار ڊويزن ٺاھي وئي. اھڙي طرح سال 1961ع ۾ سنڌ اندر ٽي ڊويزنون ڪراچي، حيدرآباد ۽ خيرپور ھيون. سال 1968ع ۾ سنڌ کي وري نقصان ٿيو جو بين الاقوامي عدالت جي فيصلي ھيٺ رڻ ڪڇ واري سرحد جو نئين سر تعين ٿيو ۽ ٿرپارڪر ضلعي جا ڪيترائي علائقا ھندستان کي ڏيڻا پيا. سال 1969ع ۾ ون يونٽ ختم ڪرڻ جو فيصلو ٿيو ۽ سال 1970ع ۾ ان فيصلي تي عمل ڪندي صوبن جي حيثيت بحال ڪئي وئي. ساڳي طرح بلوچستان جي سبي ضلعي جا جيڪب آباد ۾ شامل ڪيل علائقا ۽ لسٻيلو ضلعو واپس ڪيا ويا. ڊويزنن جو تعداد ساڳيو ٽي رھيو. ڪراچي ڊويزن ۾ ھڪ ئي ضلعو ھو جنھن ۾ 91 ڳوٺ ۽ پنج ٻيٽ به شامل ھئا. حيدرآباد ۽ خيرپور ڊويزنن ۾ پنج پنج ضلعا جاري رھيا. اھڙي طرح ان وقت سنڌ ۾ ڪل يارھن ضلعا ھئا. ڀُٽي صاحب جي حڪومت ۾ سال 1975ع ۾ حيدرآباد ۽ ٺٽي ضلعن جا ڪي تعلقا ڪڍي بدين جو نئون ضلعو ٺاھيو ويو جڏھن ته سال 1977ع ۾ سکر ضلعي جا علائقا ڪڍي شڪارپور جو نئون ضلعو ٺاھيو ويو جنھن سان ضلعن جو تعداد وڌي تيرھن ٿي ويو. سال 1972ع ۾ سنڌ اندر ڊويزنل سيٽ اپ ختم ڪيو ويو پر سال 1974ع ۾ وري ان کي بحال ڪيو ويو. بھرحال خيرپور پنھنجي حيثيت وڃائي ويٺي جو سکر کي ڊويزن جو درجو ڏئي خيرپور مان ڊويزنل ھيڊ ڪوارٽر به سکر منتقل ڪيو ويو. ان عرصي ۾ ڪراچي کي ٽن ضلعن اوڀر، اولھه ۽ ڏکڻ ضلعن ۾ ورھايو ويو ھو. سال 1980ع واري ڏھاڪي تائين سنڌ ۾ اھي ٽي ڊويزنون ھيون جن ۾ ضلعن جو تعداد ۽ ورڇ ھن ريت ھئي:

• ڪراچي (اوڀر، اولهه ۽ ڏکڻ ضلعا)،

• حيدرآباد (حيدرآباد، ٺٽو، سانگھڙ، ٿرپارڪر، دادو ۽ بدين) ۽

• سکر (جيڪب آباد، سکر، خيرپور، لاڙڪاڻو، نوابشاھه ۽ شڪارپور).

اھڙي طرح ڪراچيءَ جي ٽن ضلعن کي ملائي ڪل تعداد پندرھن ٿي ويو. انھيءَ ڏھاڪي ۾ اڳتي ھلي گھوٽڪي ضلعو ٺاھيو ويو ۽ ڪراچيءَ ۾ سينٽرل ضلعو ٺاھي شھري ضلعن جو تعداد چار ڪيو ويو. اسيءَ واري ڏھاڪي ۾ ئي اڳتي ھلي ٿرپارڪر ضلعي جا ڪي تعلقا الڳ ڪري عمرڪوٽ ضلعو ٺاھيو ويو.

شھيد بينظير ڀٽو جي پھرين حڪومت ۾ سال 1990ع ۾ نوابشاھه ضلعي جا ڪي علائقا ڌار ڪري نوشھرو فيروز نالي سان نئون ضلعو قائم ڪيو ويو. سال 1993ع ۾ وري ڪراچيءَ ۾ ملير ضلعو ٺاھي ڪراچيءَ جي ضلعن جو تعداد پنج ڪيو ويو. آگسٽ، 2000ع کان لاڳومڪاني ادارن جي ناظمن واري نظام ھيٺ ڪراچيءَ جي ضلعن جي حيثيت ختم ٿي وئي ھئي پر 11 جولاءِ، 2011ع تي جڏھن اھو سرشتو ختم ٿيو ته ڪراچيءَ جا سمورا ضلعا وري بحال ٿي ويا. 13 ڊسمبر، 2004ع تي دادو ضلعي کي ڪٽي ڄامشورو ضلعو ۽ 24 ڊسمبر، 2004ع تي لاڙڪاڻي ضلعي کي ڪٽي قمبر شھدادڪوٽ ضلعو ٺاھيو ويو جڏھن ته جُون، 2005ع ۾ ھڪ ئي ڌڪ سان حيدرآباد ضلعي کي ٽُڪر ڪري مٽياري، ٽنڊو الھيار ۽ ٽنڊو محمد خان ضلعا ٺاھي حيدرآباد ۾ سٽي ڊسٽرڪٽ ايم ڪيو ايم جي حوالي ڪيو ويو. ناظمن واري نظام ھيٺ ڪمشنريءَ وارو سرشتو به آگسٽ، 2000ع ۾ ختم ڪيو ويو ھو تنھنڪري سنڌ ۾ ڪابه ڊويزن ڪانه رھي. نيٺ 11 جولاءِ، 2011ع تي پ پ پ حڪومت ان سرشتي کي بحال ڪيو ۽ پنج ڊويزنون ڪراچي، حيدرآباد، سکر ، لاڙڪاڻو ۽ ميرپور خاص (پويون ٻئي ڊويزنون سال 1990ع واري ڏھاڪي ۾ سکر ۽ حيدرآباد ڊويزنن مان ڪجھه ضلع الڳ ڪري ٺاھيون ويون) ڪم ڪرڻ لڳيون.

ھاڻي جڏھن پ پ پ حڪومت ٻه نيون ڊويزنون ٺاھيون آھن ۽ ڪراچيءَ ۾ ڪياماڙي ضلعو ٺاھي ڪراچيءَ جي ضلعن جو تعداد ڇه 6 ڪيو ويو آھي ته سنڌ ۾ ڊويزنن جون انگ وڌي ست ٿي ويو آھي جڏھن ته ضلعن جو تعداد 30 ٿي چڪو آھي.