ملائيشيا جون رياستون ۽ وفاقي علائقا

ملائيشيا جون رياستون ۽ وفاقي علائقا ملائيشيا جي پرنسپل انتظامي تقسیم آهن. ملائيشيا 13 رياستن (Negeri) ۽ 3 وفاقي علائقا (Wilayah Persekutwan) جو وفاق آهي. انهن مان ٻه رياستون؛ صباح ۽ سرواڪ ته بلڪل پري بورنيو ٻيٽ جي اتر ۾ آهن جن مان هڪ اوڀر ملائيشيا ۽ ٻيو اولهه ملائيشيا (Peninsular Malaysia) جيڪو ٿائلنڊ سان مليل آهي.

رياستون ۽ وفاقي علائقا

يارهن رياستون ۽ ٻه وفاقي علائقا جزیري نما ملائيشيا تي واقع آهن، جن کي مجموعي طور تي جزیري نما ملائيشيا (Semenanjung Malaysia) يا اولھہ ملائيشيا سڏيو وڃي ٿو. ٻه رياستون بورنيو جي ٻيٽ تي آهن، ۽ باقي وفاقي علائقو بورنيو جي آف شور ٻيٽن تي مشتمل آهي؛ انهن کي مجموعي طور تي ايسٽ ملائيشيا يا ملائيشيا بورنيو سڏيو ويندو آهي. ملائيشيا جي 13 رياستن مان 9 بادشاهتون آهن.

رياستون

جھنڊو	نشان	ریاست	گاديء جو ھند	سڀ کان وڏو شهر	شاهي راڄڌاني	آبادي	ايراضي (اسڪوائر ڪلوميٽر)	لائسنس پليٽ	علائقي جو ڪوڊ	مخفف	ISO	HDI	علائقو	رياست جو سربراهه	حڪومت جو سربراهه
		جوهور	جوهور بارو		موار	3,794,000	19,166	J	07, 06 (موار ۽ تانگوڪ)	JHR	MY-01	0.825	ٻيٽ ملائيشيا	سلطان	منتري بيسار
		ڪيداہ	الور سيٽار	سُنگائي پيٽاني	انيڪ بکيٽ	2,194,100	9,492	K	04	KDH	MY-02	0.808	ٻيٽ ملائيشيا	سلطان	منتري بيسار
		ڪيلانٽان	ڪوٽا ڀارو		ڪبانگ ڪيريان	1,928,800	15,040	D	09	KTN	MY-03	0.779	ٻيٽ ملائيشيا	سلطان	منتري بيسار
		ملاڪا	ملاڪا شهر		—	937,500	1,712	M	06	MLK	MY-04	0.835	ٻيٽ ملائيشيا	يانگ دي پرتوا نیگري (گورنر)	وزيراعلي
		سمبيلان	نگري سمبيلان سيرمبان		سري میناتی	1,129,100	6,658	N	06	NSN	MY-05	0.829	ٻيٽ ملائيشيا	يانگ دي پرتوان بيسار (عظيم حڪمران)	منتري بيسار
		پهانگ	ڪوانٽان		پیڪان	1,684,600	35,965	C	09, 03 (Genting Highlands), 05 (Cameron)	PHG	MY-06	0.804	ٻيٽ ملائيشيا	سلطان	منتري بيسار
		پينانگ	جارج ٽائون	سيبیرانگ پيرائي	—	1,774,400	1,049	P	04	PNG	MY-07	0.845	ٻيٽ ملائيشيا	يانگ دي پرتوا نیگري (گورنر)	وزيراعلي
		پیراڪ	اپوہ		ڪوالا ڪانگسار	2,508,900	21,146	A	05	PRK	MY-08	0.816	ٻيٽ ملائيشيا	سلطان	منتري بيسار
		پرلس	ڪنگار		آراءُ	255,400	819	R	04	PLS	MY-09	0.805	ٻيٽ ملائيشيا	راجا	منتري بيسار
		صباح	ڪوٽا ڪینابالو		—	3,833,000	73,621	S	087–089	SBH	MY-12	0.710	اوڀر ملائيشيا	يانگ دي پرتوا نیگري (گورنر)	وزيراعلي
		سارواڪ	ڪچنگ پريميئر		—	2,822,200	124,450	Q	081–086	SWK	MY-13	0.745	اوڀر ملائيشيا	يانگ دي پرتوا نیگري (گورنر)00	پريميئر
		سيلانگور	شاهه عالم	پيٽالنگ جايا	ڪلانگ	6,555,400	7,951	B	03	SGR	MY-10	0.863	ٻيٽ ملائيشيا	سلطان	منتري بيسار
		تیرينگانو	ڪوالا ٽيرينگانو			1,275,100	12,958	T	09	TRG	MY-11	0.800	ٻيٽ ملائيشيا	سلطان	منتري بيسار

وفاقي علائقا

جھنڊو	نشان	وفاقي علایقو	گاديء جو ھند	آبادي	ايراضي (چورس ڪلوميٽر)	لائسنس پليٽ	علائقي جو ڪوڊ	مخفف	آئي ایس او	ایچ ڊي آئي	علایقو	رياست جو سربراهه	حڪومت جو سربراهه
		ڪوالالمپور		1,746,600	243	W / V	03	KUL	MY-14	0.867	ملائيشيا جزیري نما	يانگ دي پرتوان اگونگ	ميئر
		لوبان	وڪٽوريا	100,100	92	L	087	LBN	MY-15	0.784	اوڀر ملائيشيا		لوبان ڪارپوريشن جو صدر
		پتراجايا		116,100	49	F	03	PJY	MY-16	0.877	ملائيشيا جزیري نما		پتراجايا ڪارپوريشن جو صدر

گورننس

انهن رياستن مان ملاڪا ۽ پينانگ کي ڇڏي باقي سڀني رياستن جو پنهنجو پنهنجو والي (سلطان) آهي.

1959ع جي جنرل اليڪشن بعد بائڪئميرل پارليامينٽ ٺاهي ويئي. بادشاه (راجا) کي ملڪ جو وڏو مڃيو ويو ۽ ميمبرن جا ٻه هائوس (ديوان) ٺاهيا ويا. ديوان رعيت (House of representatives) ۽ ديوان نگارا (سينيٽ). 1982ع کان ڇهين پارليامينٽ هلي رهي آهي. پرائيم منسٽر امنو (Umno) پارٽيءَ جو محمد مهاتر آهي ۽ ملڪ جو وڏو يعني بادشاهه جوهور رياست جو سلطان آهي. (هن کان اڳ پهانگ رياست جو سلطان، سڄي ملڪ جو راجا هو.) پنجن سالن لاءِ واري وٽيءَ تي هر هڪ رياست جو سلطان سڄي ملڪ جو والي/ بادشاهه Yang di Pertuan Agong ٿيندو آهي. هو وزير اعليٰ ۽ ڪئبينيٽ جي صلاح مصلحت سان ڪم ڪندو آهي. فيڊرل ڪورٽ ۽ هاءِ ڪورٽ جي ججن مقرري پڻ ڪندو آهي.

ديوان رعيت ( ميمبرن جي اسيمبلي) ۾ 154 ميمبر ٿين. جن مان 114 اولهه ملائيشيا مان چونڊيا ويندا آهن ۽ چاليهه اوڀر ملائيشيا مان (چوويهه سراواڪ مان ۽ سورهن صباح مان). اسيمبليءَ جو مدو پنجن سالن جو ٿئي. ديوان نگارا (سينيٽ) ۾ اٺونجاهه ميمبر ٿين جن مان ڇويهه چونڊيا ويندا آهن ۽ ٻٽيهه ائين ئي کنيا ويندا آهن.

تاریخ

سال 1895ع تائين ته هر رياست ڌار ڌار هئي، اها ٻي ڳالهه آهي ته سڌيءَ يا اڻ سڌيءَ طرح سڀني مٿان هلندي انگريز جي هئي جو هندوستان، سلون، برما، هنگ ڪانگ وانگر هي ملايا وارو علائقو، بورنيو ٻيٽ، سنگاپور وغيره جو اصلي حاڪم انگريز ٿي چڪو هو.

سال 1895ع ۾ انهن مان چئن رياستن:پيراق، سلانگر، پهانگ ۽ نگري سيمبيلا گڏجي هڪ ڪانفيڊريشن ٺاهي جيئن اڳتي هلي فيڊرل حڪومت لاءِ رستو هموار ٿي سگهي. پر هن معاهدي کان سواءِ ڪو ٻيو اهڙو وچ جو قانون (ليجسليچر) نه ٺاهيو ويو، جيڪو چئني گڏ ٿيندڙ رياستن جو نظام هلائي سگهي. هر رياست کي قانون ٺاهڻ يا هلائڻ لاءِ پنهنجي رياستي قانون موجب هلڻو پيو ٿئي. تان جو 1909ع ۾ پارلياماني بنياد تي سينٽرل ليجسليچر سان گڏ فيڊرل ڪائونسل ٺاهي ويئي. فيڊرل ڪائونسل تيرهن کنيل (ناميٽيڊ) ميمبرن جي اسيمبلي هئي، جنهن ۾ چار ته رياستن جا والي (سلطان) ٿي ويا، چار انگريز ريزيڊينٽ ۽ هڪ ريزيڊينٽ جنرل ۽ چار غير سرڪاري ماڻهو ميمبر ٿيندا هئا. جن کي تن ڏينهن جو هاءِ ڪمشنر سر فرئنڪ سويٽنهام مقرر ڪندو هو.

ارڙهن سالن کان پوءِ 1927ع ۾، فيڊرل ڪائونسل ۾ ڪجهه تبديليون آنديون ويون، جن موجب رياستن جي سلطانن کي ڪڍي انهن جي جاءِ تي چار غير سرڪاري ميمبر رکيا ويا. ان کان پوءِ به وقت بوقت ميمبرن جي تعداد ۽ نوعيت ۾ تبديليون اينديون رهيون. پر ڪائونسل جا ميمبر نامينيشن ذريعي چونڊيا ويندا هئا. اهو سلسلو ٻي وڏي لڙائيءَ جي شروعات (ڊسمبر 1941ع) تائين رهيو.

1948ع ۾ انگريزن جي ائڊوائيزري ڪائونسل بدران فيڊرل ليجسليٽوَ ڪائونسل کي وجود ۾ آندي وئي. جنهن مطابق يارهن ئي رياستن (ملاڪا ۽ پينانگ سميت) مان ميمبر کنيا ويا ۽ کين مختلف ڪم (Portfolios) سوپيا ويا. هن ڪائونسل ۾ ٽن حصن مان ٻه حصا سرڪاري ميمبرن جا رکيا ويا.

اهڙي طرح هتي جي عوام ۾ آهستي آهستي سڄاڳي ايندي ويئي. 1955ع ۾ پهرين پارليماني اليڪشن ٿي، جنهن ۾ اٺانوي ميمبر چونڊيا ويا. تنڪو عبدالرحمان پهريون چيف منسٽر ٿيو ۽ 1956ع کان هن ملايا جي آزاديءَ مهم هلائي ۽ 31 آگسٽ 1957ع تي ملايا آزاد ٿيڻ جو اعلان ڪيو. تنڪو عبدالرحمان آزاد ملايا جو پهريون پرائيم منسٽر ٿيو. نگري سيمبيلان جو سلطان سڄي ملايا جو هيد آف اسٽيٽ “راجا” چونڊيو ويو. سندس نالو پڻ عبدالرحمان هو.