بليڪ هول
بليڪ هول (Black Hole) خلائي وقت جو هڪ اهڙو علائقو آهي جتي ڪشش ثقل ايتري مضبوط آهي جو ڪابه شيءِ، نه ته روشني ۽ نہ ٻيون برقي مقناطيسي لهرون، ان کان بچڻ لاءِ ايتري توانائي رکڻ جي قابل نه آهن.[2] آئن اسٽائن جي ٿيوري آف جنرل ريليٽيویٽي جي اڳڪٿي ڪري ٿي ته هڪ ڪافي ٺهڪندڙ ماس اسپيس ٽائيم کي خراب ڪري بليڪ هول ٺاهي سگهي ٿو.[3] [4] ڪنهن به فرار جي حد کي واقعو افق (Event horizon) سڏيو ويندو آهي. بليڪ هول ڪنهن شئي جي پار ٿيڻ جي قسمت ۽ حالتن تي وڏو اثر وجهندو آهي، پر جنرل ريليٽيویٽي جي لحاظ کان ان ۾ مقامي طور تي ڪا به سڃاڻپ نه ٿي سگهي آهي.[5] ڪيترن ئي طريقن سان، هڪ بليڪ هول هڪ مثالي ڪاري جسم وانگر ڪم ڪري ٿو، ڇاڪاڻ ته اهو روشنيءَ جي عڪاسي نٿو ڪري.[6] [7] وکر اسپيس ٽائيم ۾ ڪوانٽم فيلڊ ٿيوري اڳڪٿي ڪري ٿو ته ساڳئي اسپيڪٽرم سان گڏ هڪ ڪاري جسم جي درجه حرارت جو ان جي ڪمیت جي متضاد تناسب سان واقعا افق (event horizon) هاڪنگ تابڪاري کي خارج ڪن ٿا. اسٽيلر بليڪ هولز لاءِ هي درجه حرارت اربين ڪیلون جي ترتيب جو آهي، جنهن ڪري ان کي سڌو سنئون ڏسڻ ناممڪن آهي.
اهي شيون جن جي ڪشش ثقل جا ميدان روشنيءَ کان بچڻ لاءِ ايترا مضبوط آهن، جن تي پهريون ڀيرو 18هين صديءَ ۾ جان ميشل ۽ پيئر سائمن لاپلاس پاران غور ڪيو ويو.[8] سال 1916ع ۾ ڪارل شوارز چائلڊ جنرل ريليٽيویٽي جو پهريون جديد حل ڳولي لڌو جيڪو بليڪ هول جي خاصيت ڪندو. ڊيوڊ فنڪلسٽین، 1958ع ۾، پهريون ڀيرو "بليڪ هول" جي، خلا جي هڪ علائقي جي طور تي، تشريح شايع ڪئي، جنهن مان ڪجھ به فرار نه ٿي سگهي. بليڪ هول ڊگهي عرصي تائين رياضياتي تجسس سمجهيا ويندا هئا. اهو 1960ع جي ڏهاڪي تائين نه هو ته نظرياتي ڪم اهو ظاهر ڪيو ته اهي عام نسبت جي هڪ عام اڳڪٿي هئي. 1967ع ۾ جوسلين بيل برنيل پاران نيوٽران تارن جي دريافت ڪشش ثقل جي لحاظ کان ختم ٿيل ڪمپيڪٽ شين ۾ دلچسپي پيدا ڪئي جيئن هڪ ممڪن فلڪياتي حقيقت. پهريون بليڪ هول سائگنس X-1 هو، جنهن جي سڃاڻپ ڪيترن ئي محققن آزاديءَ سان سال 1971ع ۾ ڪئي.[9][10]
اسٽيلر ماس جا بليڪ هول تڏهن ٺهندا آهن جڏهن وڏا تارا پنهنجي زندگيءَ جي چڪر جي پڄاڻيءَ تي ٽٽندا آهن. بليڪ هول ٺهڻ کان پوءِ، اهو پنهنجي چوڌاري ماس جذب ڪندي وڌي سگهي ٿو. لکين شمسي ماس جا سپر ماسيو بليڪ هول (سانچو:Solar mass) ٻين تارن کي جذب ڪرڻ ۽ ٻين بليڪ هولز سان ضم ٿيڻ، يا گيس ڪڪرن جي سڌي تباهيءَ ذريعي ٺهي سگهن ٿا. ان ڳالهه تي اتفاق آهي ته اڪثر ڪهڪشائن جي مرڪزن ۾ سپر ماسيو بليڪ هول موجود آهن. بليڪ هول جي موجودگيءَ جو اندازو ان جي ٻين مادي سان رابطي ۽ برقي مقناطيسي شعاعن جهڙوڪ نظر ايندڙ روشنيءَ سان لڳائي سگهجي ٿو. ڪو به مادو جيڪو بليڪ هول جي طرف اچي ٿو اهو رگڙ سان گرم ٿيل هڪ خارجي ايڪريشن ڊسڪ ٺاهي سگهي ٿو، ڪواسار ٺاهي سگهي ٿو، ڪائنات ۾ ڪجهه روشن شيون. ستارن جو تمام گهڻو ويجھو گذرندڙ هڪ سپر ماسيو بليڪ هول کي اسٽريمرز ۾ ورهائي سگهجي ٿو جيڪي ”نگل“ ٿيڻ کان اڳ تمام گهڻي روشنيءَ سان چمڪندا آهن. اهڙا مشاهدا ممڪن متبادلن کي خارج ڪرڻ لاءِ استعمال ڪري سگهجن ٿا جهڙوڪ نيوٽران تارا. اهڙيءَ طرح، astronomers بائنري نظامن ۾ بيشمار اسٽيلر بليڪ هول اميدوارن کي سڃاڻي ورتو آهي ۽ اهو قائم ڪيو آهي ته ريڊيو جو ذريعو Sagittarius A* جي نالي سان سڃاتو وڃي ٿو، ملڪي واٽ ڪهڪشان جي مرڪز ۾، اٽڪل 4.3 ملين شمسي ماس جو هڪ سپر ماسيو بليڪ هول آهي.
Black holes of stellar mass form when massive stars collapse at the end of their life cycle. After a black hole has formed, it can grow by absorbing mass from its surroundings. Supermassive black holes of millions of solar masses (سانچو:Solar mass) may form by absorbing other stars and merging with other black holes, or via direct collapse of gas clouds. There is consensus that supermassive black holes exist in the centres of most galaxies.
The presence of a black hole can be inferred through its interaction with other matter and with electromagnetic radiation such as visible light. Any matter that falls toward a black hole can form an external accretion disk heated by friction, forming quasars, some of the brightest objects in the universe. Stars passing too close to a supermassive black hole can be shredded into streamers that shine very brightly before being "swallowed."[11] If other stars are orbiting a black hole, their orbits can be used to determine the black hole's mass and location. Such observations can be used to exclude possible alternatives such as neutron stars. In this way, astronomers have identified numerous stellar black hole candidates in binary systems and established that the radio source known as Sagittarius A*, at the core of the Milky Way galaxy, contains a supermassive black hole of about 4.3 million solar masses.
ڇا بليڪ هول ہمیشہ جي لاءِ حيات رهندا آهن؟
جڏھن هڪ ستارو پنهنجي ٻارڻ ختم ڪري چڪو هوندو آهي انجا ممڪن ٽي انجام ٿي سگھجن ٿا يا تہ هو اڇو بونو (ستارو) بڻجي ويندو آهي يا نيوٽران ستارو بڻجي ويندو آهي يا وري بليڪ هول بڻجي ويندو آهي، هڪ ستارو انھن 3 مان ڇا بڻبو؟ هي انجي ڪمیت تي مدار رکي ٿو.
اڇا بونا ستارا ۽ نيوٽران ستارا بہ وقت گذرڻ سان گڏوگڏ ويجهي وارو مادو گڏ ڪري آخرڪار بليڪ هول بڻجي ويندا آهن.
پر ڇا بليڪ هول ہمیشہ جي لاءِ رهندا؟
جي نہ، هاڪنگ ريڊي ايشن جي وجهہ سان بليڪ هول جو ماس گهٽ ٿيندو رهندو آهي ۽ هڪ نہ هڪ ڏينهن بليڪ هول پنھنجو سڀ ماس وڃائي ڇڏيندو ۽ ضايع ٿي ويندو
گهڻا وڏا بليڪ هولز خاص طور تي گھڻو وقت وٺندا ضايع ٿيڻ ۾ ۽ خاص طور تي ننڍن بليڪ هولز جي مقابلي ۾ جيڪي جلدي ضايع ٿي ويندا آهن.
هاڻي اچو تہ هي سمجهون ٿا تہ ائين ڪيئن ٿيندو آهي؟
اسپيس جنھن کي اسان خلا چوندا آهيون حقيقت ۾ اهو بلڪل خالي نا هوندو آھي. ڪوانٽم میڪینڪس اسانکي ٻڌائي ٿي تہ اسپيس ۾ اڳ کان اهڙا ذرا ۽ ضد ذرا بڻبا آهن ۽ گهڻي ئي گهٽ وقت ۾ هڪ ٻئي سان ملي ڪري ختم ٿي ويندا آهن هي ذرا ہمیشہ ذرن ۽ ضد ذرن جي جوڙين جي صورت ۾ ئي بڻبا آهن، انھن ذرن کي ورچوئل پارٽيڪلس چئبو آهي.
هي ذرا پيدا ٿيڻ جي لاءِ توانائي وٺندا آهن جڏهن هي ذرا هڪ ٻئي سان ملي ڪري ختم ٿي ويندا آهن تہ هي توانائي واپس اچي ويندي آهي. هي ذرا پيدا ٿيڻ جي لاءِ جيتري گھڻي توانائي وٺندا اوترو ئي گهٽ وقت هي ذرا وجود رهندا.
اسٽيفن هاڪنگ اهيو سوچيو تہ ڇا ٿيندو جڏهن هي ورچوئل ذرا بليڪ هول جي واقعا افق جي بلڪل ويجهو ٺھندا.! ۽ ٺهڻ کان پوءِ هڪ ذرو واقعا افق جي اندر هجي ۽ هڪ ٻاهر.
هڪ بليڪ هول جي گرد اُهي چوڌاري جتان کان روشني واپس بليڪ هول ۾ ڪرندي آهي انکي واقعا افق (event horizon) چئبو آهي، ٻين لفظن ۾ اهو مقام آهي جتان کان اڳتي روشني بہ فرار نٿي ڪري سگھي.
ائين ئي هڪ ذري کي بليڪ هول جي ثقلي قوت ڇڪيء وٺندي ۽ انجي ضد ذري کي ڇوجو ڪوبہ ذرو ختم ڪرڻ جي لاءِ نہ ملندو تہ ائين اھو ورچوئل ذرو حقيقي ذرو بڻجي ويندو ۽ واقع افق سان ٻاهر نڪري هليو ويندو.
هاڻي جيڪا توانائي انھن ٻنھي ذرن جي ملڻ سان واپس اچڻي هئي اُها بليڪ هول جي ماس ۾ گهٽتائي سان پوري ٿيندي ان منظر جي وجهہ سان جيڪڏهن ڪو بليڪ هول ويجھي جو مادو نہ چوري ڪري رهيو هجي تہ آهستي آهستي پنهنجو ڪمیت وڃائي ڇڏيندو ۽ ضايع ٿيندو ويندو.
جڏهن تہ ان منظر جي وجهہ سان بليڪ هول جي ماس ۾ گهٽتائي جي شرح گهڻي گهٽ آهي خاص طور تي هڪ وڏي بليڪ هولز جي لاءِ.
حوالا
[سنواريو]- ↑ Oldham, L. J.; Auger, M. W. (March 2016). "Galaxy structure from multiple tracers – II. M87 from parsec to megaparsec scales". Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 457 (1): 421–439. doi:. ISSN 0035-8711. Bibcode: 2016MNRAS.457..421O.
- ↑ Wald 1984, pp. 299–300
- ↑ Wald, R. M. (1997). "Gravitational Collapse and Cosmic Censorship". Black Holes, Gravitational Radiation and the Universe. Dordrecht: Springer. pp. 69–86. doi:. ISBN 978-9401709347.
- ↑ Overbye, Dennis (8 June 2015). "Black Hole Hunters". NASA. https://www.nytimes.com/2015/06/09/science/black-hole-event-horizon-telescope.html.
- ↑ Hamilton, A. "Journey into a Schwarzschild black hole". jila.colorado.edu. وقت 3 September 2019 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 28 June 2020. Unknown parameter
|url-status=ignored (مدد) - ↑ Schutz, Bernard F. (2003). Gravity from the ground up. Cambridge University Press. p. 110. ISBN 978-0-521-45506-0. https://books.google.com/books?id=P_T0xxhDcsIC.
- ↑ Davies, P. C. W. (1978). "Thermodynamics of Black Holes". Reports on Progress in Physics 41 (8): 1313–1355. doi:. Bibcode: 1978RPPh...41.1313D. http://cosmos.asu.edu/publications/papers/ThermodynamicTheoryofBlackHoles%2034.pdf. آرڪائيو ڪيا ويا 19 July 2008 حوالو موجود آهي وي بيڪ مشين.
- ↑ Montgomery, Colin; Orchiston, Wayne; Whittingham, Ian (2009). "Michell, Laplace and the origin of the black hole concept". Journal of Astronomical History and Heritage 12 (2): 90–96. doi:. Bibcode: 2009JAHH...12...90M. https://researchonline.jcu.edu.au/9892/1/Microsoft_Word_-_Paper__Black_Hole_Concept_Final_.pdf.
- ↑ Webster, B. Louise; Murdin, Paul, "Cygnus X-1—a Spectroscopic Binary with a Heavy Companion?", Nature (5332): 37–38, Bibcode:1972Natur.235...37W, doi:10.1038/235037a0 Unknown parameter
|s2cid=ignored (مدد) - ↑ Bolton, C. T., "Identification of Cygnus X-1 with HDE 226868", Nature (5336): 271–273, Bibcode:1972Natur.235..271B, doi:10.1038/235271b0 Unknown parameter
|s2cid=ignored (مدد) - ↑ Clery D (2020). "Black holes caught in the act of swallowing stars". Science 367 (6477): 495. doi:. PMID 32001633. Bibcode: 2020Sci...367..495C.