مرزا قليچ بيگ

مرزا قلیچ بیگ
پيدائش	آڪٽوبر 04 1853(1853-10-04) ٽنڊو ٺوڙهو، حیدرآباد، سنڌ، برطانوي ھندوستان (پاڪستان)
وفات	3 جُولاءِ 1929 (عمر 75 سال) ٽنڊو ٺوڙهو، حیدرآباد، برطانوي ھندوستان
ڌنڌو	مصنف ، شاعر، مؤرخ، ماھرِ لسانیات، مترجم، ڊراما نویس، ناول نگار
ٻولي	سنڌي، فارسي، انگریزي، سرائیڪي، عربي، ترڪي
قوميت	برطانوي ھند
مادرِ علمي	الفنسٽن ڪاليج بمبئي
صنف	تاریخ، لسانیات، ترجما، لوڪ ادب، لطیفیات، غزل، مرثیو، ڊراما، ناول
مُکيه ڪم	دیوان قلیچ احوالِ شاھ عبداللطیف ڀٽائي زینت
ايوارڊ	شمس العلماء

مرزا قليچ بيگ (انگريزي: Mirza Kalich Beg) ھڪ سنڌي عالم ٿي گذريو آھي، جنھن کي سنڌي ادب ۾ سڀ کان گهڻا ڪتاب لکڻ جو اعزاز حاصل آھي. سندن جي پيدائش ڦليليءَ جي ڪپ تي ٽنڊي ٺوڙھي ۾ تڏھوڪي برطانوي ھندستان (ھاڻوڪي پاڪستان) ۾ 4 آڪٽوبر تي 1853ع ۾ ٿي.

خاندان

مرزا قليچ بيگ جي ڄم جي تاريخ تي اختلاف آهي ڪن هنڌن تي سندس ڄم جي تاريخ 7 آڪٽوبر 1850ع پڻ ڄاڻايل آهي، جنهن تحت مرزا قليچ بيگ حيدراباد شهر جي ٽنڊي ٺوڙهي نالي هڪ پاڙي ۾ ڄائو. ”سائو پن يا ڪارو پنو“ سندس خود نوشتہ سوانح حيات جو عنوان آهي، جنھن م مرزا صاحب پاڻ لکي ٿو تہ:

”آءُ ٺوڙهي جي ٽنڊي (حيدرآباد) ۾، پنهنجي پيءُ واري جهوني گهر ۾ ڄائو هوس. اها سن 1270 هجري (1853ع) جي محرم مهيني جي 4 تاريخ هئي.“

— (ص 18)

تاريخي تقويم مطابق عيسوي (شمسي) سال جي تاريخ 7 آڪٽوبر 1853ع تي، مرزا قليچ بيگ حيدرآباد، سنڌ ۾ جنم ورتو. مرزا قليچ بيگ جا وڏڙا جارجيا، روس جا رهاڪو معزز ڪرستان هئا. سندس والد ۽ نانو ننڍپڻ ۾ ايران جي حاڪم طرفان سنڌ جي ميرن کي تحفي طور عطا ڪيا ويا هئا ۽ جي انهيءَ زماني ۾ حيدرآباد جي ٽنڊي ٺوڙهي ۾ رهائش پذير ٿيا.مرزا صاحب جو والد فريدون بيگ ۽ نانو مرزا خسرو بيگ پنهنجي دؤر جا وڏا عالم هئا، جن جو اثر مرزا صاحب تي ننڍي هوندي کان ئي ٿيو، انهيءَ ڪري هو سنڌي ٻوليءَ ۽ ادب جو هڪ وڏو عالم بڻجي ويو. مرزا صاحب جو والد مرزا فريدون بيگ، سنڌ جي فرمانروا مير ڪرم علي خان ٽالپر جي محل ۾، اولاد جي حيثيت ۾، دنيا جهان جي سمورين آسائشن جي وچ ۾ پَليو ۽ وڏو ٿيو. سندس ساٿي مرزا خسرو بيگ ھو، جو عمر ۾ کانئس چند سال وڏو هو.جڏهن انگريزن سنڌ فتح ڪئي، تڏهن اُنهن نہ صرف سفاڪيءَ سان ميرن جي محلن کي لُٽيو، پر سمورن حاڪمن کي گڏڪري ڪلڪتي جي ڏورانهين هنڌجلاوطن بہ ڪيو ۽ ٽالپرن جي ديرن کي نهايت تڪليف واري حالت ۾، بنهہ خالي هٿين قلعو ۽ محل ماڙيون ڇڏڻيون پيون، جڏهن خود بادشاهن ۽ راڻين سان اها ويڌن ٿي، تہ اُنهن سان لاڳاپيل معتمد اميرن ۽ دربار جي مصاحبن سان ڪهڙو نہ ناحق ٿيو هوندو. ان پس منظر ۾ ٽالپري دربار سان وابستہ، سنڌ جي ٻن نامور امير خاندانن – مرزا خسرو بيگ ۽ مرزا فريدون بيگ – کي بہ ڏکين ڏينهن سان مُنهن ڏيڻو پيو، پر گهڻو ڪجهہ لُٽجي وڃڻ کانپوءِ بہ اُهي نهايت همت ۽ حوصلي، صبر ۽ جرئت سان وري پنهنجن پيرن تي بيهڻ لاءِ جتن ڪري رهيا هئا. اهڙي صبر آزما آزمائش دوران، مرزا صاحب جي خاندان سليقہ مندي ۽ سگهڙپائي، سُچيتائي ۽ سيبتائيءَ سان ڏکين ڏينهن کي قابو ۾ آندو.پنھنجي آتم ڪٿا ”سائو پن يا ڪارو پنو“ ۾ مرزا صاحب جن پاڻ پنهنجي اوائلي دؤر کي هن طرح بيان ڪيو آهي.

”ميرن جي صاحبيءَ ۾، هو ٻيئي حيدرآباد جي ڪوٽ جي اندر رهندا هئا، جتي مير صاحب ۽ سندن ديرا هئا. صاحبيءَ ڦِٽڻ وقت، يعني 1843ع ۾ ،اسان جن مائٽن کي وري تڪليف شروع ٿي، ميرن سان گڏ، پهرين ناني مرحوم کي بہ قيد ڪري ڪلڪتي ٿي نيائون. پر پوءِ ميرن جي ديرن جي سنڀال لاءِ هُن کي هتي ڇڏي ڏيڻ ضروري ٿين، جڏهن حيدرآباد جو ڪوٽ انگريز سرڪار هٿ ڪيو، تڏهن اسان جا مائٽ، يعني بابو، نانو ۽ سندن ڪٽنب، سائينداد جي ٽنڊي ۾ وڃي ويٺا. اُنهيءَ ڀاڄ ۾ اسان جي توڙي ٻين ڪوٽ ۾ رهڻ وارن جي گهڻي دولت زيان ٿي. ڪجهہ سامان اندران ڪڍي ٻاهر اڇلائڻ ۾ ۽ ڪجهہ ٻين وٽ امانت رکڻ ۾؛ ۽ ڪجهہ زمين اندر پورڻ ۾. سائينداد جي ٽنڊي ۾ ڪَچن گهرن ۾ وڃي رهيا، جن کي هڪڙي ڏينهن اوچتو اچي باھ لڳي، جا ٽي ڏينھن برابر پئي ٻري. ڏاڍيءَ مشڪلات سان ماڻهن جان بچائي. ڪيترو قيمتي مال، ڪپڙا، جواهر ۽ موتي سَڙي چٽ ٿي ويا. سڙيل موتي ڇڄن جا ڇڄ نڪتا، جن سان پوءِ اسين ٻار راند پيا ڪندا هئاسين. باھ کان پوءِ مير ڪرم علي خان جا ديرا ۽ ساڻن گڏ بابو ۽ نانو بہ لڏي اچي مير محمود جي ٽنڊي ۾، ڦليليءَ جي ڪناري تي، يعني آغا جي ٽنڊي ۽ يوسف جي ٽنڊي جي وچ تي اچي ويٺا؛ ۽ پوءِ اُتان ٺوڙهي جي ٽنڊي ۾ نواب محمد خان ٺوڙهي جي جاگير ۾ اچي ويٺا.“

— (ص 3)

ڏکين حالتن کي مرزا صاحب جي خاندان نهايت هوشمندي ۽ سليقه شعاريءَ سان مُنهن ڏنو، تنهن جو نقشو مرزا صاحب هنن لفظن ۾ چٽيو آهي:

”مٿي چيو ويو آهي تہ بابي ۽ امان وٽ گهڻي دولت نہ هئي. بابي جي وفات کانپوءِ امان ۽ اسان جي وڏي ڀيڻ ۽ اسان جون ٻہ ٻانهيون، يعني دائي گُلچمن، جا حبشياڻي هئي ۽ دائي زعفران، جا شيدياڻي هئي، سي گهر جي ڪم ڪار ۾ رهدنيون هيون. امان ۽ ادي، سُئيءَ ۽ زريءَ جو ڪم چڱو ڪنديون هيون ۽ انهيءَ مان چڱي موچاري پيدائش ٿيندي هُين. اهڙي پورهئي ڪرڻ کي عيب نہ ڄاڻنديون هيون. پنھنجن هٿن سان چرخو بہ ڪتينديون هيون. ڪپھ جي ڦٽين ٽاڻڻ جو آرٽڙيون بہ هلائينديون هيون: بلڪہ ڪڏهن ڪڏهن جنڊ بہ پيھنديون هيون ۽ ماني بہ رڌينديون هيون. ٿوريءَ پيدائش جي ڪري بابو ۽ امان، جيتري ڪفايت ۽ قناعت ٿي سگهندي هئي، اوتري ڪندا هئا. بابو پنهنجي هٿن سان ٻارن جي لاءِ ٽوپيون جوڙيندو هو ۽ پنهنجي لاءِ بعضي پاڻ ڪپڙا بہ سبندو هو. ڪفايت ۽ قناعت جي ڪري، اسان جي ساديءَ هلت تي، ڪي پاڙيوارا ۽ عزيز کِلندا ۽ ٽوڪون بہ ڪندا هئا تہ بہ اسان مان ڪو اُنهيءَ تي ڌيان نہ ڏيندو هو. گهڻن کي تہ حيرت لڳندي هئي تہ ڪيئن هي اندر توڙي ٻاهر عزت آبروءَ سان پيا گذارين. اندر ٻاهر جي لاءِ نوڪر بہ رکن: صاف ڪپڙا بہ ڪن: ٻار بہ اسڪول ۾ موڪلين، بلڪ بمبئيءَ تائين بہ اُنهن کي موڪلين: ۽ شاديءَ مراديءَ وقت دستوير پئسو پنجڙ بہ ڏين وٺن، ۽ اُٿن ويهن!“

— (ص 9)

مرزا صاحب جو نالو قليچ ترڪي ٻوليءَ جو لفظ آهي جنھن جي معني آهي تلوار.مرزا قليچ بيگ پنھنجي آتم ڪٿا ۾ لکي ٿو تہ:

”ٻاراڻي وهيءَ ۾ چون ٿا تہ آءُ ٿلهو هوس، جنهن ڪري بادل فراشُ، جو چرچائي مشهور هو، سو مون کي گهوٻاٽو ڪري سڏيندو هو.

— (سائو پن…ص ص 12- 18)

مرزا صاحب وڏو ڀاءُ مرزا غلام رضا بيگ پھرين پرشن ٽيچر هو ۽ اڳتي هلي ڊيپوٽي ايجوڪيشنل انسپيڪٽر ٿيو. ٻيو ڀاءُ مرزا صادق علي بيگ پهرين شڪارپور جي هاءِ اسڪول جو هيڊ ماستر ٿيو ۽ پوءِ اُهو بہ ڊيوپٽي ايجوڪيشنل آفيسر ٿي رهيو. سندس ٽيون ڀاءُ جيڪو کانئس ننڍو هو، اُهو بہ پھرين پرشن ٽيچر ٿيو ۽ پوءِ ڊيوپٽي انسپيڪٽر ٿيو.اُن کان ننڍو ڀاءُ مرزا جعفر قلي بيگ ڊاڪٽر ٿيو، جنهن بمبئي مان تعليم حاصل ڪرڻ کانپوءِ لنڊن مان بہ اعلى ڊگريون حاصل ڪيون ۽ ڪراچي ۾ اچي اسپتال کولي. هڪ ڀاءُ مرزا نجف قلي بيگ انجنيئرنگ ڊپارٽمينٽ ۾ اوورسيئر ٿيو ۽ اُنهيءَ کان ننڍو پهريائين پنهنجي ڊاڪٽر ڀاءُ مرزا جعفر علي بيگ جو اسسٽنٽ هو ۽ پوءِ ميهڙ جو جيلر ٿيندي پوليس ۾ سب انسپيڪٽر ٿيو، سندن ٻن ڀينرن مان وڏي ڀيڻ زيب النساء فارسي ۽ سنڌي ٻوليءَ ۾ هوشيار هئي. هوءَ شاعره بہ هئي ۽ سندس تخلص ”مخفي“ هو. مرزا صاحب جو هڪ مامو خانبهادر مرزا علي محمد بيگ ڊيپوٽي ڪليڪٽر ٿيو.مرزا صاحب ٽي شاديون ڪيون پر ھڪ ئي وقت ھڪڙي زال رکيائين .پھرين زال جي وفات ڪري ٻي شادي ڪيائين ۽ اھا زال بہ فوت ٿي ويس جنھن ڪري ٽين شادي ڪيائين. سندس رٽائرمينٽ کان ٻہ سال بعد 1912 م سندس وڏو پٽ مرزا نادر بيگ بئريسٽر ٿيو.

ابتدائي تعليم

پنهنجي اوائلي تعليم جو ذڪر ڪندي مرزا صاحب پنهنجي آتم ڪھاڻي م لکي ٿو تہ:

”… ماني کائي ٿڪ ڀڃي، وري رات جو اُٿي پڙهندا هئاسين. تڏو وڇائي، وچ تي شمعدان يا ڏياٽي رکي، يا دلو اونڌو ڪري اُنهي تي ڏيئو رکي، ويھي پڙهندا هئاسين. تڏهن ڪيروسين تيل ڪونہ هو، ڪڙو تيل ٻرندو هو، بتيون ۽ چمنيون بہ عام ڪونہ هيون. صبح جو وري اُس تي ويھي پڙهندا هئاسين"

. ڪاليج جي تعليم جي باري ۾ لکيو اٿس تہ:

”…… ڪاليج ۾ مون کي سنڌ جي اسڪالرشپ ويھ رپيا درماھ تہ ملندي هئي پر اُتي ڪاليج جي امتحانن پاس ڪرڻ جي ڪري ٻي اسڪالر شپ بہ ويهن رپين واري جدا ملندي هئي، اُنهي کانسواءِ خانگي طرح ڪيئي دولتمند پارسي شاگرد مون کان پارسي پڙهندا هئا ۽ اُنهي لاءِ پنج ڏھ رپيا ڏيندا هئا، جنهن ڪري منهنجو گذران چڱيءَ طرح ٿيندو هو…“

مرزا صاحب جو هڪ ڀاءُ مرزا غلام رضا بيگ حيدرآباد جي ڪوٽ ۾ سن 1842ع ۾ ڄائو هو. باقي سڀ ڀائر ۽ ڀينرون ٽنڊي ٺوڙهي ۾ پيدا ٿيا، سواءِ مرزا صادق علي بيگ جي، جيڪو 1845ع ۾ سائينداد جي ٽنڊي ۾ ڄائو هو.مرزا صاحب جي ناني ۽ والد جي دوستي جي دائري ۾ انگريز عملدار ۽ هندو ديوان بہ شامل هئا. جن جي صحبت ۽ مشوري سان هنن پنهنجي اولاد کي وڏن تعليمي ادارن تائين پهچايو. مسٽر گولڊ سمٿ، جيڪو اسسٽنٽ ڪمشنر هئڻ سان گڏ تعليم کاتو بہ سنڀاليندو هو، اُن کان علاوه راس بورن، فلپ صاحب، تروٽ صاحب، جيڪي وڏا آفيسر هئا، اُنهن سان هنن جي دوستي هئي، جن جي صلاح سان مرزا صاهب جا ٻہ وڏا ڀائر انگريزي اسڪول ۾ داخل ڪيا ويا، 1871 ۾ سندس والد وفات ڪري ويو. 1972 ۾ مئٽرڪ پاس ڪيائين جنھن بعد کانپوءِ 1873 ۾ بمبئي جي ايلفنسٽن ڪاليج ۾ پڙهڻ لاءِ ويا .1876 ۾ سندس والده بہ وفات ڪري وئي.

مررزا قليچ بيگ پهريائين حيدرآباد جي سنڌي ۽ پوءِ انگريزي اسڪول ۾ تعليم حاصل ڪئي. سندس پالنا ڏاڍي لاڏ ڪوڏ سان ٿي. مائٽ سندس هر انگل پورو ڪندا هئا. مرزا صاحب کي گهر ۾ جيڪو تعليمي ماحول مليو، تنهن جو ڦل گهر جي هر فرد کي مليو.

ذاتي زندگي

ڊاڪٽر انور فگار هڪڙو لکي ٿو تہ: محمد صديق مسافر، مرزا صاحب جي حياتيءَ تي سن 34- 1935ع ۾ سنڌ مسلم ادبي سوسائٽيءَ جي سالياني جلسي ۾ ”مرحوم مغفور شمس العلماء خانبهادر مرزا قليچ بيگ جي سوانح حيات“ جي عنوان هيٺ هڪ تقرير ڪئي هئي، جنهن ۾ اڳتي هلي ڪجهہ اضافو ڪري ”قرب قليچ“ جي نالي سان ڪتاب تيار ڪيو، جنهن جو پهريون ڇاپو 1936ع ۾ پڌرو ٿيو ۽ ٻيو ڇاپو آڪٽوبر 1997ع ۾ ”آگم پبليڪيشن ايجنسي“ حيدرآباد پاران شايع ڪرايو ويو آهي، اُنهيءَ تقرير ۾ (مذڪوره ڪتاب ص 29) مسافر صاحب مرزا صاحب متعلق هڪ واقعو هن ريت بيان ڪيو آهي: ”مرزا قليچ بيگ صاحب جڏهن شڪارپور ۾ مختيارڪار هو، تڏهن ريلوي ڊپارٽمينٽ وارن صاحبلوڪن سان سندس گهڻو لھ وچڙھ ٿيو. اُتي هڪڙي يوريشن ڇوڪريءَ ۽ مرزا صاحب جي وچ ۾ صافدليءَ واري محبت پيدا ٿي وئي. ٻنهي ڄڻن جي مرضي ٿي تہ اسين پاڻ ۾ شادي ڪريون، ڇوڪريءَ جي پيءُ لاهور واري وڏي پادريءَ کان اجازت گهري تہ ڇوڪريءَ کي هڪڙي مسلمان جوان سان شادي ڪرڻ ڏجي يا نہ؟ پادريءَ لکي موڪليو ته جيستائين اُهو مسلمان جوان ڪرستان ٿيڻ قبول نہ ڪري تيستائين ڇوڪريءَ کي ساڻس شادي ڪرڻ جي اجازت ڏئي نٿي سگهجي. مرزا صاحب، جنهن جي رڳ رڳ ۾ اسلام جو اثر مضبوطيءَ سان سمايل هو، تنهن ڪرستان ٿيڻ کان انڪار ڪيو ۽ اُن يوريشن ڇوڪريءَ سان شادي ڪرڻ جي پچر ئي ڇڏي ڏنائين.“ دراصل انهيءَ واقعي جو تعلق راڌڻ سان آهي، نہ ڪہ شڪارپور سان.مرزا صاحب اُن زماني ۾ ميهڙ ڊويزن جي ٿرڙي محبت تعلقي جو مختيارڪار هو ۽ راڌڻ جي اسٽيشن ماسٽر مسٽر مُري جي وڏي ڌيءَ ائلس سان سندس گهڻي محبت ٿي ويئي هئي، جنهن وڃي شاديءَ جي ارادي جي نوبت اختيار ڪئي هئي. (سائو پن يا ڪارو پنو. ص ص 46- 47) پنهنجي حياتيءَ جي احوال ڏيندي مرزا صاحب پنھنجي آتم ڪهاڻي سائو پن يا ڪارو پنو ۾ ڪيترن ئي مسئلن تي پنهنجي مدلل راءِ بہ ڏني آهي. شادي جي معاملي تي لکيائين تہ”…… شادي ڪرڻ جي نسبت ۾ مون شادي کان اڳي گهڻو خيال ڪيو هو ۽ مقابلو ڪري نفعا ۽ نقصان تفصيلوار ڪاغذ تي لکي، دل ۾ تڪي توري پوءِ شادي ڪيم“ (ص 118). ”منهنجي راءِ آهي تہ زال هميشہ هڪڙي پرڻجڻ گهرجي. ٻئي ڪنهن بہ عذر تي پرڻجڻ اجايو آهي.“ (ص 119) مرزا جي پھرين شادي خيرپور اسٽيٽ جي وزير سردار بهادر شيخ محمد يعقوب جي خاندان مان ٿي جيڪا 9 مارچ 1904ع تي وفات ڪري وئي.

تعليم ۽ ڪيريئر

مرزا صاحب ننڍپڻ ۾ پنهنجي ابتدائي تعليم مختلف مڪتبن ۾ حاصل ڪئي. پوءِ هو هڪ سنڌي اسڪول ۾ داخل ٿيو ۽ 1865ع ۾ گورنمينٽ هاءِ اسڪول ۾ داخل ٿيو ۽ اتان 1872ع ۾ مئٽرڪ جو امتحان پاس ڪيائين. هتي مرزا صاحب کي نهايت ئي ذهين ۽ قابل استاد مليا، جن جي تربيت سان سندس تعليم جي پيڙهه پختي ٿي، انهيءَ کانپوءِ هو 1873

۾ بمبئي الفنسٽن ڪاليج مان گريجوئيشن ڪرڻ ويوتعليمي ۽ ادبي پس منظر رکندڙ خاندان جو هونهار نوجوان، مرزا صاحب، پنهنجي والد جي وفات کانپوءِ به بمبئي جي ايلفنسٽن ڪاليج ۾ تعليم حاصل ڪرڻ لاءِ ويو. هن کي هُت به اُهوئي ماحول مليو، جيڪو کيس گهر ۾ مليو هو، يعني شعر و شاعري ۽ ادبي ذوق واريون محفلون. مرزا صاحب ننڍي هوندي گهر ۾ شاعري به ڪندو هو ۽ شعرن جي تربيت پنهنجي والد کان وٺندو هو ۽ بمبئيءَ ۾ هن کي ڪاليج جو هڪ فيلو، مسٽر واڊيا، جيڪو شعر جو ڄاڻو هوندو هو، هن کي شعر جا قانون سيکاريندو هو ۽ سندس انگريزي شعرن جي اصلاح به ڪندو هو. پنهنجي هڪ نهايت لائق استاد، مسٽر حيرت مرزا، جي صحبت ۾ رهندي هڪ ڪلارڪ وانگر اُن جي خانگي يا سرڪاري لکپڙهه جو اُڪلاءُ به ڪندو هو ۽ وٽس جيڪي ڪتاب راءِ لاءِ ايندا هئا، ته هو مرزا صاحب کي چڪاسڻ لاءِ ڏيندو هو. حيرت مرزا جي صحبت ۾ مرزا صاحب ترڪي ٻولي سکيو ۽ اڳتي هلي سنسڪرت ۽ گجراتي ٻوليون به سکيو ۽ مرهٽي زبان جي به ڄاڻ حاصل ڪيائين.. فارسي ٻولي جيئن ته سندس گهر جي ٻولي هئي، جنهن ڪري کيس اُن تي وڏي دسترس حاصل هئي ۽ ڪاليج جي پيپر ۾ گهڻيون مارڪون کڻي پاس ٿيندو هو، جنهن ڪري هن کي اُنهيءَ ڪاليج ۾ فيلو شپ ملي ۽ هو اُتي پارسي پڙهائڻ لڳو. هن کي پڙهائيءَ لاءِ سنڌ حڪومت طرفان ويهه روپيا درماه اسڪالرشپ ملندي هئي. اُتي ڪاليج ۾ اعلى نمبرن ۾ پاس ٿيڻ جي ڪري ويهن رپين جي هڪ ٻي اسڪالرشپ به ملڻ لڳي ۽ ڪجهه پئسا خانگي طور ٽيوشن پڙهائيندي کيس ملڻ لڳا ۽ اِن طرح سان سندس گذر سفر چڱي نموني سان رهيو. بمبئي مان تعليم حاصل ڪرڻ کانپوءِ ھندوستان ۾ گھمي ڦري 1876 ۾ واپس سنڌ واپس وريو ۽ ڪجهه وقت ڪراچي ۾ رهيو. مطالعي لاءِ فريئر هال لائبرري ۽ گاڏي کاتي واري هاءِ اسڪول جي ويجهو موجود جنرل لائبرري ۾ ويندو هو. سندس انگريزي شاعري انگريزي اخبار ”سنڌ نيوز“ ۾ ۽ فارسي شاعري، فارسي اخبار ”مفرح القلوب“ ۾ ڇپجڻ لڳي. ڪاليجي دوستن ۾ مرزا صاحب سنڌجي ڪجهه شاگردن جو ذڪر ڪيو آهي، جن ۾ مسٽر ڪائوسجي، مسٽر رستمجي پٽيل، هاسارام منگهو ملاڻي، مسٽر ٽيڪچند واسواڻي ۽ ٻيا شامل آهن. بمبئي واري زماني ۾ آغا خان وڏي ۽ سندس خاندان سان واقفيت ٿيس ۽ سندس ننڍو پٽ آغا اڪبر مرزا صاحب جو دوست ۽ همعصر هو. سنڌ۾ به هن جي معزز ماڻهن حسن علي آفندي، ڏيارام گدومل، اڌارام ۽ ڏيارام ڄيٺمل سان صحبت رهي. نوڪري خاطر پڙهيائين ، ڪراچي م ٻہ سال ان حالت ۾ رھن کان پوءِ 1878 ۾ پنهنجن ڀائرن وانگر ڪراچي جي هڪ هاءِ اسڪول ۾ فارسيءَ جو استاد مقرر ٿيو ۽ پوءِ 1879 ۾ مئجسٽريٽي جو امتحان ڏنائين ۽ سڀني اميدوارن ۾ هي هڪ ڄڻو اُن امتحان ۾ پاس ٿيو ۽ 1880 ۾ ٽکڙ ۽1881 ۾ شڪارپور ضلعي جي ڪڪڙ تعلقي جو هيڊمنشي ٿي ويو. جلد ئي 1882 ۾ کيس ميهڙ جي ٿرڙي محبت تعلقي جو مختيارڪار مقرر ڪيو ويو 1884 ۾ جوھي تعلقي جو مختيارڪار مقرر ٿيو.1887 ۾ تعلقي وارھ ۽ نصير آباد جو مختيارڪار مقرر ٿيو.1888 ۾ ڊگھي موڪل وٺي شادي ڪيائين.1889 ۾ تعلقي گھوٽڪي جو مختيارڪار ٿيو.1890 ۾ تعلقي روهڙي جو مختيارڪار ٿيو ۽ ساڳي سال ڊپارٽمينٽل امتحان پاس ڪيائين.1891 ۾ ايڪٽنگ ڊپٽي ڪليڪٽر ٿيو ۽ سندس مقرري شڪارپور شھر جي سٽي ماجسٽريٽ طور ٿي. ان عھدي کي ھاڻي تبديل ڪري فورٿ سول جج اينڊ جوڊيشل ماجسٽريٽ شڪارپور ۾ تبديل ڪيو ويو آهي. ترت ئي 1892 ۾ سندس بدلي روڙھي ٿي وئي. ان طرح جلد ئي ترقي ڪندو ڊپٽي ڪليڪٽر جي عهدي تي فائز ٿيو. 1893 ۾ سندس مقرري لاڙڪاڻي ۾ ڊپٽي ڪليڪٽر جي حيثيت سان ٿي 1894 ۾ ڪراچي ۽ ٿرپارڪر ۾ گھر تعمير ڪرايائين.1895 ۾ سيوھڻ جو ڊپٽي ڪليڪٽر مورر ٿيو.1896 ۾ جيڪب آباد جو ڊپٽي ڪليڪٽر ٿيو ۽ 1898 ۾ حيدرآباد ۾ گھر تعمير ڪرايائين.ساڳئي سال پھريان ٿرپارڪر ۽ پوء نوشهرو فيروز جو ڊپٽي ڪليڪٽر مقرر ٿيو. 1900 ۾ حيدرآباد ۾ اوطاق تعمير ڪرايائين.1901 ۾ ڪوٽڙي جو ڊپٽي ڪليڪٽر مقرر ٿيو. 1903 ۾ ٺٽي ۽ سجاول جو ڊپٽي ڪليڪٽر مقرر ٿيو.1904 ۾ سندس پھرين زال وفات ڪري وئي. 1907 ۾ مرزا صاحب جي ٻي شادي ٿي ۽ 1908 ۾ ٻي زال بہ وفات ڪري وئي. 1909 ۾ ٽين شادي ڪيائين ۽ ڪوٽڙي مان موڪل ورتائين 1910 ۾ رٽائرمينٽ ورتائين. .مرزا قليچ بيگ ڪيترن ئي اهم عهدن تي فائز رهي وڏيون خدمتون سرانجام ڏنيون. سرڪاري لٽريچر ڪميٽي جو ميمبر رهيو. سرڪاري ٽيڪسٽ بڪ ڪميٽيءَ جو ميمبر به هو. بمبئي ۾ پراونشل ٽيڪسٽ بڪ ڪميٽيءَ جو ميمبر رهيو. سنڌ جي انجمن اسلاميه جو ميمبر رهيو. انجمن اماميه حيدرآباد ۽ آل انڊيا شيعا ڪانفرنس جو ميمبر هو. مرڪزي ڪميٽي جو ميمبر ۽ سنڌ جي پبلسٽي ڪميٽي جو ميمبر هو. هو سرڪاري ڊپارٽمينٽل امتحانن وٺڻ يا يورپي آفيسرن جو سنڌي جو امتحان وٺڻ لاءِ ممتحن مقرر ٿيل هو. عربي، فارسي ۽ اردو جا جيڪي نوان ڪتاب ڊائريڪٽر آف پبلڪ انسٽرڪشن وٽ ايندا هئا، انهن تي به سندس راءِ کي اهم سمجهيو ويندو هو. هو سرڪار طرفان سرڪاري ڪانفرنسن ۽ خانگي ڪانفرنسن ۾ شرڪت ڪندو هو.مرزا صاحب کي ننڍپڻ کان ئي لکڻ، پڙهڻ، شعر چوڻ ۽ ڳائڻ جو شوق هوندو هو. آتمڪٿا ۾ هو پاڻ لکي ٿو ته ”ٻيا ٻار راند رود ڪرڻ ويندا هئا ۽ آئون قلم، ڪاغذ ۽ مس کڻي ويهي ليڪا ڪڍندو هوس.“ هڪ ٻئي هنڌ هو لکي ٿو ته: ”اسڪول ۾ پڙهندي راڳ جو شوق پيدا ٿيو ۽ سُرندائين کان سرندو وڄائڻ سکيس ۽ ڳائڻ به. پوءِ ستار وڄائڻ سکيس ۽ ڳائڻ به. پوءِ ستار وڄائڻ سکيس.“ مرزا صاحب ننڍي هوندي کان ئي عربي، فارسي، سنڌي ۽ ترڪي ٻولين جو ماهر هو. هن پنهنجي لکڻ ۽ شعر چوڻ جي شروعات ننڍپڻ کان ئي ڪئي هئي. سندس انهيءَ ننڍپڻ جي شوق ئي کيس پنهنجن همعصرن ۾ نهايت ممتاز ۽ مٿانهون درجو عطا ڪيو.ڊاڪٽر انور فگار لکي ٿو تہ مرزا قليچ بيگ جي سوانح عمري ”سائو پن يا ڪارو پنو“ جي مطالعي مان معلوم ٿئي ٿو ته پاڻ سن 1891ع ۾ شڪارپور ۾ ائڪٽنگ ڊپٽي ڪليڪٽر ٿي سٽي مئجسٽريٽ جي اعلى عهدي تي فائز رهيو . مرزا صاحب لکي ٿو ته: ”اهو سال 1889ع هو. اُنهي سال مون ڊپارٽمينٽل امتحان ڏنو هو ۽ پاس ٿيس. ڪرنل ميهو تڏهن شڪارپور جو ڪليڪٽر هو. اُهو خاص طرح مهربان هو ۽ مسٽر ميولس اسسٽنٽ ڪمشنر هو، اُهو به خاص طرح مهربان هو. ٽن مهينن تائين ائڪٽنگ ڊپٽي ڪليڪٽر ٿي، ڊڪارپور جو سٽي مئجسٽريٽ ٿي رهيس. زال ۽ ٻار به مون سان رهندا هئا. اُتان موٽي روهڙيءَ آيس“ شڪارپور مان بدلي ٿي وڃڻ کانپوءِ به مرزا صاحب وقت بوقت شڪارپور ايندو رهندو هو. سندس سوانحعمري مان اهڙا اشارا ملن ٿا، جيئن هڪ هنڌ لکي ٿو ته: ”12 اپريل 1914ع جي شام جو شڪارپور وياسين. مسٽر پوڪرداس، مير علي نواز خان ۽ ٻيا ماڻهو اسٽيشن تي گڏيا. رات جو ڊاڪ بنگلي ۾ ٽڪياسين ۽ ڏينهن جو شهر گهمڻ وياسين“ . مرزا صاحب ٻئي هنڌ لکي ٿو ته: ”27- ڊسمبر 1921ع تي صبح جو آءُ شڪارپور ڏانهن ويس. مسٽر پوڪرداس رڪ اسٽيشن تي آيو هو. شڪارپور ۾ موٽر ۽ گهوڙي گاڏيءَ تي وياسين، سرڪاري باغ ۾ وياسين ۽ شهر گهميوسين. گهڻن ماڻهن سان ملاقاتون ڪيون سين. ٽين وڳي سکر ڏانهن روانا ٿياسين. گهڻا ماڻهو اسٽيشن تي ڇڏڻ آيا.“ مرزا صاحب جي شڪارپور جي ڪن تقريبن ۾ شرڪت به ڏسجي ٿي، جيئن سن 1914ع ۾ شڪارپور جي ”ٽمبرس ڪانفرنس“ ۾ شريڪ ٿيو ۽ نشي بابت تقرير به ڪيائين. مرزا صاحب ملازمت کان اڳ به شڪارپور ۾ ايندو رهندو هو، ڇاڪاڻ ته سندس ٻيو نمبر وڏو ڀاءُ مرزا صادق علي بيگ شڪارپور جي هاءِ اسڪول ۾ هيڊ ماستر هو . سن 1853ع ۾ شڪارپور ۾ هڪ انگريز اسسٽنٽ ڪمشنر مسٽر گولڊ سمڊ جي ڪوششن سان هڪ مڊل اسڪول جو بنياد پيو، جنهن کي سن 1873ع ۾ هاءِ اسڪول جو درجو ڏنو ويو ۽ مرزا صادق علي بيگ اُن جو پهريون هيڊ ماستر هو.علي احمد بروھي لکي ٿو تہ: "مرزا مرحوم وڏو عرصو روينيو کاتي ۾ مختيارڪار جي عهدي تي فائز هو ۽ اڳتي هلي ناميارو ڊپٽي ڪليڪٽر ٿيو. اڳي مختيارڪار جي دائره اختيار واري سر زمين اڄڪلهه جي ضلعي کان ٻيڻي ايراضي هوندي هئي. وڏي ڳالهه ته سواريءَ لاءِ موٽر گاڏيون ۽ ٻيو مناسب ٽرانسپورٽ نه هئا. بلڪه اُٺن ۽ گهوڙن تي دور دراز ۽ اؤکيون منزلون طئي ڪرڻيون پونديون هيون. بجلي، ٽيليويزن، ريڊيو ۽ ٽيليفون نه هئڻ ڪري رهائش توڻي روشني اڻلڀ ٿي پوندي هئي. انهيءَ زماني ۾ هڪ عملدار کي ايتري واندڪائي ڪٿي جو فرصت ۽ دلجاءِ سان ويهي ڪتاب لکي ۽ ڪاعذ ڪارا ڪري! تعجب هي آهي ته مرزا قليچ بيگ مرحوم اهڙي اڻهوند واري دؤر هوندي به ڍڳ ۽ ڍير ڪتابن جا لکي سگهيو آهي، جو ڏيکاري ٿو ته مرزا مرحوم بيحد اورچ ۽ محنتي انسان هيو ۽ زندگي عيش آرام ۾ صرف ڪرڻ بجاءِ علم ادب جي کيتر ۾ قلم جي هر هلائڻ کي ترجيح ڏنائين ۽ اهڙي علمي بلنديءَ کي سر ڪيائين، جنهن جي پهچ لاءِ ڪو سوچي به نٿو سگهي."مرزا صاحب پهريون ڀيرو لاڙڪاڻي ۾ سنڌ 1893ع ۾ ترقي ملڻ کانپوءِ ڊپٽي ڪليڪٽر ٿي پهتو. انتظامي لحاظ کان ته لاڙڪاڻي سان هي سندس پهريون تعلق آهي، پر ٻيو روحاني تعلق سندس نياڻي جو هت مدفن آهي، جيڪو سندس سڀني واسطن کان وڌيڪ اهم آهي. مرزا صاحب پنهنجي سوانحعمري ”سائو پن يا ڪارو پنو“ ۾ لکي ٿو ته: ”… سگهوئي آءُ پڪو ڊيپوٽي ڪليڪٽر ٿي لاڙڪاڻي آيس ۽ مسٽر ميولس جي هيٺان ڪم ڪرڻ لڳس. ٻار ٻچا به مون سان هئا. اُتي اسان جي ٻي ڌيءَ، جا پوءِ ڄائي هئي، سا مري ويئي ۽ اُتي دفن ڪئي وئي.“ مرزا صاحب لاڙڪاڻي ۾ اِنهيءَ عهدي تي 1895ع تائين ڏسجي ٿو. بعد ۾ هُو سيوهڻ بدلي ٿي ويو.مرزا صاحب جا لاڙڪاڻي ۾ ڪيترن ئي معزز ماڻهن ۽ خاندانن سان علمي، ادبي ۽ سماجي تعلقات هئا، اُنهن مان قادري خاندان ۽ لاهوري خاندان سر فهرست آهن.قادري خاندان ۽ لاهوري خاندان لاڙڪاڻي جا نهايت مشهور ۽ معروف علمي، ادبي ۽ سماجي حوالي سان ممتاز حيثيت رکندڙ آهن. مرزا صاحب لاڙڪاڻي ۾ فقط قادري ۽ لاهوري خاندانن جي ويجهڙو ڏسجي ٿو. اُن سبب علمي به هئا، ته هم مسلڪ به، قادري خاندان مان ميان علي محمد قادري، ميان غلام سرور ”فقير قادري، ميان غلام عباس ”جوش“ قادري ۽ ٻين سان سندس علمي ۽ تعلقات تمام گهرا رهيا. اِهي شخصيتون سنڌ ڄاتل سڃاتل ۽ لاڙڪاڻو ۾ ممتاز حيثيت رکندڙ شاعر ۽ اديب هئا. ميان علي محمد قادري ته لاڙڪاڻي ۾ مشاعرن ڪرائڻ ۽ ادبي ماحول جو روح روان هو. (تفصيل لاءِ ”هُو ڏُوٿي هُو ڏينهن“ ملاحظه ڪجي.) اهڙيءَ طرح لاهوري خاندان مان خانبهادر سرائي ٺارو خان، نواب امير علي خان (ميونسپل ڪاميٽي لاڙڪاڻي جو صدر، سنڌ اسيمبليءَ جو ميمبر ۽ بمبئي ليجسليٽوِ ڪائونسل جو ميمبر) ۽ سرائي علي گوهر خان سان سندس دوستيءَ وارو رستو هو. مرزا صاحب جڏهن به لاڙڪاڻي ۾ آيو، تڏهن لاهوري خاندان جو ئي مهمان بڻيو. جڏهن ته شخصيتن ۾ نواب غيبي خان چانڊيو، سردار قيصر خان مگسي، فيض محمد کهاوڙ، غلام محمد اسراڻ، وڏيرو امام بخش خان ماهوٽو ۽ ٻين سان پڻ مرزا صاحب جو سڪ وارو رستو قائم هو ۽ اِهو ئي سبب هو جو مرزا صاحب رٽائر (1910ع) ٿيڻ کانپوءِ به لاڙڪاڻي بار بار ايندو رهيو. لاڙڪاڻي ۾ نوڪريءَ (1893ع – 1895ع) کانپوءِ بالترتيب 1915ع، 1921ع ۽ 1926ع ۾ آيو.لاڙڪاڻي ضلعي جا هي نهايت معتبر ۽ مشهور زميندار ۽ جاگيردار آهن، اُنهن مان هر هڪ پنهنجي وقت ۾ وڏي حيثيت رکندڙ هو. نواب غيبي خان چانڊيو (سنڌ جو وڏو جاگيردار ۽ ننڍي کنڊ ۾ چانڊين جو مڃيل سردار)، سردار قيصر خان مگسي (جهل مگسيءَ جي سردار گهراڻي جي مشهور معروف شخصيت)، فيض محمد خان کهاوڙ (ڳوٺ گاجي کهاوڙ جي کهاوڙ خاندان جو زميندار)، غلام محمد اسراڻ (خيرپور جوُوسو ڳوٺ جي اسرڻ فيملي جو بزرگ ۽ زميندار)، وڏيرو امام بخش خان ماهوٽو (سنڌ جي تاريخي شهر ماهوٽا جو زميندار). راشدي برادران پنهنجي يادگيرين ۾ وڏيري امام بخش ماهوٽي جو ذڪر ڪيو آهي.)

خدمتون

هي عالم شخص هڪ ئي وقت سنڌي، انگريزي، فارسي، عربي، ترڪي ۽ اردو زبانن تي دسترس رکندڙ هو. سندس علمي ۽ ادبي پورهئي تي نظر وجهبي، ته هو هڪ ئي وقت افساني، ناٽڪ، ناول، تنقيد، شاعري، تاريخ، تهذيب، تعليم، اخلاق، مذهب، طب، تصوف، سوانح، آتم ڪٿا، لغت، ٻوليءَ، سائنس، لطيفيات، لسانيات، گرامر، موسيقيءَ، زراعت، باغباني، سائنس، حشرات الارض، ٻارن جي ادب، تقابلي مذهب، مطلب ته علم ادب جي ڪيترين ئي شاخن تي ڪتاب ترجمو ۽ الٿو ڪندي نظر اچي ٿو، پر سندس وفات کان اڄ تائين سندس علمي پورهيو مڪمل صورت ۾ ڇپائجي نہ سگھيو آھي.سندس پوٽي مرزا اعجاز علي بيگ، مرزا صاحب جي ڪتابن جي نئين سر ترتيب ڪئي آهي. ڪتبخانو درست ڪيو اٿائين ۽ مرزا صاحب جي هر هڪ شيءِ کي حفاظت سان سنڀالڻ شروع ڪيو آهي. هن تازو جيڪا فهرست مرتب ڪئي آهي، اُن مطابق مرزا صاحب جا جملي تصنيف ٿيل ڪتاب 457 ٿين ٿامرزا صاحب پنهنجي زندگيءَ ۾ جيڪي مختلف زبانن ۾ ڪتاب لکيا، اُنهن جا صفحا هيٺينءَ طرح شمار ٿيل آهن:

• قلمي سنڌي 9585
  
• ڇپيل سنڌي 11514
  
• انگريزي 1492
  
• ڇپيل ناياب سنڌي 2390
  
• فارسي 1594
  
• اردو 369
  
• عربي 514
  
• ٽوٽل صفحا 27458
  هن خدمت جي باري ۾ پروفيسر منگهارام ملڪاڻي لکي ٿو ته:

”1890ع ۾، مرزا قليچ بيگ ’دلپسند قصا‘ جي عنوان سان ”Lamb’s tales from Shakespear“ جو ترجمو، ٻن ڀاڱن ۾ ڪيو. مرزا صاحب، سنڌي ادب جي ٻين شاخن سان گڏ پڇاڙيءَ تائين آکاڻيون به لکندو آيو، جن مان ڪي هي هيون: ’شيطان جي ناني‘ (1916ع)، ’دل وندرائيندڙ ڳالهيون‘ (1918ع)، ’ٻاراڻا گل ڦل‘ (1918ع)، ’ٻارن جي وندر ۽ پروليون‘ (1922)، ’ڪريس‘ (يوناني تاريخي ڳالهيون – 1923ع)، ۽ ’گلابي جوڙو‘ (1926ع).“علم ادب جي شاگردن کي اِهو معلوم آهي ته جديد ناولن، ناٽڪ ۽ ڪهاڻين جا موضوع هميشہ انساني زندگيءَ جا قدر ئي رهيا آهن. اِن سلسلي ۾ مرزا صاحب جو طبعزاد ناول ”زينت“، اُن دور جي سنڌي معاشري جي قدرن جي نمائندگي ڪري ٿو. هن ناول جي اڀياس مان اِها خبر پوي ٿي ته اُن وقت سنڌي معاشري جا قدر ڪهڙا ڪهڙا هئا؟ اهڙيءَ طرح مرزا صاحب 1914ع ۾ ”شريف بيگم“ جي عنوان سان سنڌي ٻوليءَ ۾ پهريون افسانو لکي، سنڌي ادب ۾ ”جديد ڪهاڻيءَ“ جي صنف جي شروعات ڪئي ۽ پنهنجن همعصر نثر نويسن جو ڪهاڻيءَ جي صنف طرف ڌيان ڇڪايو.سنڌي ادب جي تاريخ ۾ سال 1864ع کان وٺي 1929ع تائين واري دور کي ”سانگي ۽ قليچ دور“ سڏيو ويو آهيخانبهادر محمد صديق ميمڻ جي مطابق: ”سنڌ جي قديم خواه جديد اديبن ۾ مرزا صاحب جو درجو ممتاز آهي. سنڌي ادب جي خدمت جيتري مرزا صاحب ڪئي اوتري ڪنهن به ٻئي نه گذريل زماني ۾ ڪئي آهي ۽ نه هلندڙ زماني ۾. هُو سنڌي نثر جو علمبردار هو. هن کان اڳ ننديرام، ڪيولرام ۽ ڪوڙي مل سنڌيءَ ۾ با محاوره ڪتاب، جدا جدا مضمومنن تي لکيا، پر جنهن تيزي ۽ روانيءَ سان مرزا صاحب سنڌي ڪتاب تصنيف ۽ تاليف ڪيا، تن جو اندازو اُهي ڪري سگهندا، جنهن اُهي ڪتاب نظر مان ڪڍيا هوندا.“خانبهادر وڌيڪ لکي ٿو تہ:”هوُ ناول ۽ ناٽڪ نويسيءَ ۾ پنهنجو مٽ پاڻ هو. ناٽڪ نويسيءَ ۾ مشهور انگريز ڊراما نويس ’شيڪسپيئر‘ جا ڪيترائي ڊراما ترجمو ڪري، سنڌي ادب ۾ کوٽ جي پورائي ڪيائين. اُنهن ناٽڪن ۾ مرزا صاحب، پنهنجي شعر سان، اصليت به قائم رکي آهي. سنڌي ناولن ۾ ’زينت‘ بلند پايي جو ناول آهي، جنهن جهڙو مثال اڃا سنڌ ۾ ظاهر ئي ڪو نه ٿيو آهي.“ڊاڪٽر اينيمري شمل لکي ٿي تہ:”مرزا قليچ بيگ جي زندگي، سنڌي ادب ۽ سنڌي زبان کي ارپيل هئي. سنڌي شعر توڙي نثر جو خال ڀرڻ لاءِ هن مشرقي توڙي مغربي شاعرن، عالمن، اديبن، مفڪرن، دانشورن، فيلسوفن ۽ صوفين جي مختلف ڪتابن جو گهرو مطالعو ڪيو ۽ اُنهن مان شعر توڙي نثر جا جوهر چونڊي، اُنهن جو آسان سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪري، پنهنجي پڙهندڙن آڏو رکيا. هن اهڙو ڪو به موضوع ڪونهي ڇڏيو، جنهن تي سندس قلم نه وهيو هجي. کيس جيڪو سٺو ڪتاب هٿ لڳو، تنهن کي جهول ۾ وڌائين. شيڪسپيئر جي مشهور ڊرامن کي به سڀ کان اول نثري صورت ۾ آندائين ۽ بعد ۾ اهڙيءَ ته مهارت سان ترتيب ڏنائين جو ڄڻ ته اُنهن ڊرامن ۾ پيش ڪيل واقعا ۽ حادثا مقامي سر زمين ۾ ٿيل هجن، اُن سان گڏ شرلاڪ هومز جي جاسوسي ناولن جو سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪيائين. اڻ کانسواءِ جرمنيءَ جي جنگ، چين ۽ اُتي جا ماڻهو ۽ يورپ جا وڏا ماڻهو جهڙا ڪتاب به اُنهيءَ ساڳئي جذبي سان ترجمو ڪيائين، جنهن جذبي سان جانورن، مقناطيسي ڪشش، سائنس جي حيرتناڪ ڪارنامن ۽ سياسي اقتصاديات بابت لکيائين.“ وڌيڪ لکي ٿي تہ:”مرزا صاحب يورپ جي عظيم ناولن جو سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪيو. سندس ترجمو ڪيل ناولن ۾ ’وڪٽرهيوگو‘ جي تصنيف ’مصيبت ماريا، سائينءَ سنواريا‘ جي نالي ترجمو مشهور آهي. مرزا صاحب پنهنجي هن ڪم لاءِ ڪتابن جي چونڊ رڳو يورپ جي اديبن تائين محدود ڪانه رکي، پر آمريڪي اديبن، فارسي جي ڪلاسيڪي ادب توڙي عربي ادب کي به سنڌي ۾ آندائين. اُنهن ۾ امام غزالي، سعدي، جامي ۽ مولانا روميءَ جي مثنوين کي به سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪيائين.“پروفيسر ڊاڪٽر نور افروز خواجه، پنهنجي تحقيقي مقالي ۾ مرزا قليچ بيگ کي ”بسيار نويس اديب“ سڏيو آهي.پروفيسر لال سنگھ اجواڻي لکيو آهي ته: ”مرزا صاحب جو پهريون طبعزاد ناول ’دلارام‘ آهي ۽ سندس ٻيو طبعزاد ناول ’زينت‘ آهي. سندس اِهي ٻيئي ڪامياب ناول آهن.“ڊاڪٽر شمس الدين عرساڻي پنهنجي هڪ مقالي ۾ لکي ٿو ته: ”عموماً اسان جا محقق ۽ نقاد، مرزا قليچ بيگ کي فقط هڪ مترجم ڪري ليکيندا آهن، ليڪن منهنجيءَ نظر ۾ هو اصلوڪو ليکڪ وڌيڪ هو. هڪ اوريجنل اديب هو ۽ طبعزاد شاعر هو، جنهن ادب ۽ زبان جي سلسلي ۾ تمام وڏيون خدمتون بجا آنديون. هُو فڪشن، تنقيد، لسانيات، سنڌ جي سياسي فڪر ۽ تاريخ جي سلسلي جو محقق ۽ عالم هو. اُن بابت ’سنڌ جا قديم شهر ۽ اُن جا ماڻهو‘ سندس مشهور تصنيف آهي. هُو پنهنجي وقت جو ادبي محقق ۽ سوانح نگار به هو، جنهن آڳاٽن ۽ پنهنجي دور جي شاعرن جا ڪلام مرتب ڪيا. ’ثابت علي شاهه جا مرثيا‘ چئن جلدن ۾، ’ديوانِ قاسم‘، ’ديوانِ فاضل‘ ۽ ’رسالو ڪريمي‘ وغيره هن ڇپايا. ’ميان حسن علي آفندي جي سوانح حيات‘، ’شعر جو شرف ۽ شان‘ ۽ ڪيئي سندس مقالا ۽ مضمون ڇپيل آهن. ’سائو پن يا ڪارو پنو‘ سندس آتم ڪهاڻي آهي. هُو پهريون محقق آهي، جنهن سنڌي ۾ ’شاهه لطيف جو رسالو‘ تصحيح ۽ ترتيب سان ڇپايو، جنهن کي کانئس پوءِ هر ايندڙ محقق شاهه لطيف جي مستند ماخذ طور استعمال ڪيو. ماهر لسانيات جي حيثيت ۾ هن سنڌي ٻولي جي وڏي خدمت بجا آندي، ان سلسلي ۾ ’سنڌي ٻوليءَ جو ويا ڪرڻ، ’لغات لطيفي‘ ۽ ’لغات ڪريمي‘ لسانيات جي خيال کان نهايت اهم اشاعتون شمار ٿين ٿيون. مطلب ته هن ادب ۽ ٻوليءَ جي هر فيلڊ ۾ ڪم جي شروعات ڪئي ۽ ايترو ذوق ۽ تجسس پيدا ڪيو، جو ٿوري ئي عرصي ۾ ٻيا لکندڙ به سندس تقليد ڪندي، سندس نشانِ راهه تي هلڻ لڳا.“پروفيسر جي اي الانا لکي ٿو تہ:مرزا صاحب ناولن، ناٽڪن، مضمومنن ۽ ٻين صنفن ۾ جيڪي ڪتاب لکيا يا جيڪي ڪتاب ترجمو ڪيا، اُنهن جي ترجمي ڪرڻ ۾ به پاڻ اهڙو ئي انداز بيان ۽ اُسلوب ڪم آندائون جو اُهي ڪتاب ترجمو ٿيل گهٽ ۽ تبعزاد يعني اصلوڪا لکيل ڪتاب وڌيڪ لڳن ٿا. اهڙو ثبوت سندس ترجمو ٿيل ڪتابن جهڙوڪ: ’شاهه ايليا‘، ’حسنا دلدار‘، ’فيروز دل افروز‘، ’گولن جا گوندر‘، ’گلن جي ٽوڪري‘، ’انڪوائري آفيسر‘، ۽ ’شمشاد مرجانه‘ وغيره مان ملي ٿو.مرزا صاحب سنڌي نثر ۾ علم ادب، تهذيب جي ارتقا، علم الانسان، علم اللسان، لطيف شناسي، سنڌ جي تاريخ، سنڌجي جاگرافي، اقتصاديات، علم نباتات، حشرات الارض ۽ حيات بعد الممات کان سواءِ سائنسي موضوعن تي به بيشمار ڪتاب ترجمو ڪيا. مضمون نويسيءَ جهڙي مشڪل صنفن، جنهن ۾ اونهن ۽ ڳوڙهن خيالن ۽ سوچن کي ڳڻيو ويندو آهي، انهيءَ صنف ۾ به مرزا صاحب برطانيا جي مشهور مفڪر ’بيڪن‘ (Bacon) جي لکيل مضمونن (Bacon’s Essays) کي ’مقالات الحڪمت‘ جي عنوان سان سنڌي ٻوليءَ ۾ ترجمو ڪيو.مرزا صاحب جي وڏي ڪاميابي سندس طبعزاد ناول ”زينت“ آهي، جنهن ۾ ڪٽنبي ماحول جو حقيقي نقشو چٽيو اٿس. هن ناول ۾، مرزا صاحب پنهنجي دور جي وچولي طبقي جي هڪ سنڌي ڪٽنب جي جيوت جي تصوير پيش ڪئي آهي. هن ناول ۾، مرزا صاحب سنڌ جي گهريلو سماج جي ماحول جا اِصطلاح، چوڻيون ۽ پهاڪا ڪم آندا آهن.ڊاڪٽر الانا وڌيڪ لکي ٿو تہ: عبارت ۾ سلاست جي لحاظ کان مرزا صاحب کي انگريزي زبان جي اديب ’گولڊ سمٿ‘ وانگر سنڌي جي عوام کي سليس ٻوليءَ ۾ نثر ڏنو. سندس نثري جملن ۾ نزاڪت، سلاست، سندرتا ۽ ڪوملتا کانسواءِ سندس عبارت ۾ رواني، ٻوليءَ ۾ رس ۽ ميٺاج ڀريل آهي. سندس ڪو به جملو تڪلف وارو نه آهي.هُن، سنڌي ٻوليءَ ۾ بيان ڪرڻ جي انداز يعني Style (اُسلوب) ۽ عبارت آرائيءَ ۾ انقلابي تبديليون آنديون. ان ڪري هن دعوى ڪرڻ ۾ ڪو به وڌاءُ ڪو نه ٿيندو ته ديوان ننديرام ۽ اُڌارام جي سنڌي هڪ خاص نموني ۾ اُسلوب واير هئي، جنهن کي ديوان ڪوڙي مل ۽ مرزا صادق علي بيگ سڌاري ۽ سنواري، ۽ کانئن پوءِ واري زماني جي نثر نويسن لاءِ نوان دڳ گهڙيا ۽ انهيءَ دڳ کي شاهراهه بڻائڻ وارو شمس العلماء مرزا قليچ بيگ هو.”سنڌي نثر کي اول اول جن چئن بزرگن نثر نويسن سنڀاليو هو ۽ ترقي ڏياري هئي، اُنهن ۾ ديوان ڪوڙمل چندن مل، رشي ڏيارام گدومل، پرمانند ميوارام ۽ مرزا قليچ بيگ جا نالا وڏي عزت ۽ احترام سان ورتا ويندا آهن.“سندس دوست راجرشي ڏيارام گدومل پنهنجي هڙان ان وقت جا ڏيڍ لک رپيا خرچ ڪري سندس متعدد ڪتاب ڇپرايا. هندو ناشرن، ميشرس پوڪرداس ائنڊ سنس شڪارپور، ميشرس ويڙهومل کٽڻمل ائنڊ سنس سکر ۽ ميشرس هريسنگ ائنڊ سنس سکر، پڻ سندس ڪتاب وڏي تعداد ۾ شايع ڪيا. آزادي بعد، سنڌي ادب بورڊ طرفان پنجاهه کن ننڍا وڏا ڪتاب شايع ڪيا ويا آهن، جن مان ڪجهه ورائي ورائي شايع ڪيا ويا آهن.

طبيعت

قليچ علم ۽ حلم جو صاحب سمجھيو وڃي ٿو. هو گهٽ ڳالهائيندو هو، پر لکندو وڌيڪ هو. نوڙت ۽ نهٺائي هن جي مزاج جو حصو هئي. ڪنهن فارسيءَ واري ڇا ته ٺيڪ چيو آهي:

خوب مِي ُگويد سخن هر ڪس ڪه گفتارش ڪم است

ميوه نيڪو پر وَرد هر شاخئه اي بارش ڪم است.

(جيڪو گهٽ ڳالهائڻو آهي، ڪهڙو نه چڱو ٿو ڳالهائي. جنهن ٽاريءَ تي برسات گهٽ پوندي آهي، ان تي ميوو ڀلو ٿيندو آهي).

تاثر

نامياري عالم ايم ايڇ پنهور پنهنجي هڪ مضمون ۾ لکيو آهي ته هو 1953ع ڌاري زرعي انجنيئر طور سنڌ سرڪار جي ملازمت ۾ داخل ٿيو. ستت ئي زرعي کاتي جي ان وقت جي ڊائريڪٽر اي ايم مختلف فيصلن ۽ انهن جي ڪم ڪار تي خبر ناما/رسالا تيار ڪرڻ واسطي محترم ڪريم ڏنو راڄپر جي مدد لاءِ مون کي حڪم ڪيو ۽ چيو ته انگريزيءَ ۾ زرعي اصطلاح ڪافي آهن، پر سنڌي اصطلاحات ڳولي ڪڍجن. پنهور صاحب لکي ٿو ته وٽس مسٽر کمڀاتا ۽ ڪوڙي مل چندن مل کلناڻيءَ جي ٻن ڪتابن کان سواءِ مرزا قليچ بيگ جا ٻه ڪتاب ”باغ ۽ باغباني“ ۽ ”زمين پوکڻ جو علم ۽ هنر“ موجود هئا. چئن ئي ڪتابن ۾ زراعت جا سنڌي لفظ ۽ اصطلاح ڏنل هئا، پر چڪاس کان پوءِ اسان مرزا قليچ بيگ جي لفظن ۽ اصطلاحن کي اختيار ڪيو. پنهور صاحب ان مضمون ۾ اهو به خيال ڏيکاريو آهي ته ڪتاب زراعت ۽ باغبانيءَ تي جديد گھُرجن آهر رڳو 53 حاشيا لکجن ۽ ”زمين جو علم ۽ هنر“ ڪتاب ۾ صرف 50 صفحن جو واڌارو ڪجي ته ٻئي ڪتاب جديد معيار جا زرعي درسي ڪتاب بنجي سگهن ٿا.

جي. ايم سيد سان تعلق

سيد صاحب جا مرزا قليچ بيگ صاحب سان قديم خانداني تعلقات هئا، ڇاڪاڻ ته ”مرزا صاحب جو سيد صاحب جي والد سيد محمد شاهه سان دوستاڻو تعلق هو.“ . اُن خانداني لاڳاپي سبب مرزا صاحب تي سيدن سان دوستي واري ننگ کي نباهڻ وارو فرض پڻ هو، جنهن کي هن وضعدار بزرگ بخوبي سرانجام ڏنو. مرزا صاحب سن 1901ع کان 1909ع تائين ڪوٽڙي ڊويزن تي ڊپٽي ڪليڪٽر طور ڪم ڪري رهيو هو، جو 17 جنوري 1904ع تي سيد صاحب جي ولادت ٿي. پاڻ اڃا سورهن مهينن جا مس هئا جو نومبر 1905ع تي سندن والد کي خانداني اختلافن سبب قتل ڪيو ويو. والد جي شهادت کانپوءِ جلد سندن وڏو ڀاءُ به وفات ڪري ويو. اهڙي طرح سيد صاحب ننڍپڻ ۾ ئي وڏڙن جي ٻاجهاري هٿ کان محروم ٿي ويو. هو اڪيلو معصوم ٻارڙو هو ۽ خاندان ۾ ڪو به مرد ملڪيت سنڀالڻ وارو نه هو، مٿان وري دشمني جو سلسلو الڳ. اهڙي نازڪ وقت ۾ سيد صاحب کي ڪنهن سهاير جي سخت گهرج هئي. اُن وقت مرزا صاحب سنڌ جي روايت دوستاڻي ناتي کي نباهيندي، سيد صاحب جي شخصيت ۽ زندگي جي سُڌاري ۾ وڏو مددگار ٿيو. مرزا صاحب ڪوٽڙي ڊويزن جي ڊپٽي ڪليڪٽر هئڻ واري حيثيت ۾ سيد صاحب جي مسئلي ۾ گهري دلچسپي وٺندي سيدن جي خانداني دشمني ختم ڪرائي ڌرين جي وچ ۾ صلح ڪرايو ۽ اُن سان گڏوگڏ 1906ع کان وٺي هن معصوم شهزادي جي ملڪيت جي تحفظ لاءِ اُن کي ’ڪورٽ آف وارڊس‘ ۾ ڏيارڻ ۽ سندس ابتدائي تربيت جو پڻ انتظام ڪرايو.“

ڪتابن جو جائزو

مرزا قليچ بيگ جي آتم ڪهاڻي ”سائو پن يا ڪارو پنو“ پهريون دفعو، سنڌي ادبي بورڊ طرفان سال 1965ع ٻن هزارن جي تعداد ۾ شايع ٿيڻ بعد ٻيهر ساڳي تعداد ۾ ڇپايو ويو. تاريخي اهميت کان علاوه هڪ بيحد دلچسپ مطالعو آهي. اسان جي تفريح طلب سماج ۾، مرزا قليچ بيگ مرحوم جا لکيل خاڪا اهم آهن: ”لوڀي ۽ ٺوڳي“ (1894ع)، انڪوائري آفيسر (1896ع)، نيم طبيب خطره جان، نيم مُلان خطره ايمان (1897ع)، شيخ چِلي ۽ اڱڻ مسخرو (1900ع)، ”رسائيءَ جو رنگ ۽ گشت ڪين ڪشٽ“ (1908ع) ”حرڪت مان برڪت“ (1911ع)، ۽ پرهيز جي ٽولي (1915ع)، اهي خاڪا، آپيرا ۽ ٽئبلوز: ”لبا خان درزي ۽ خليفو ڪُهنگ“، ”نيلو پکي“، ”طلسمي گڏي“، ”ٻه جاڙا ڀائر“، ”ٽي ديوَ يا راڪاس“، ”ستن شهزادن جي ڪهاڻي“، شيطان جي ناني“، ”ڪادمري“، ”دل جو آرام“ ۽ ”عجيب دوا“، ”دل وندرائيندڙ ڳالهيون“، ”هندستان جون ديسي آکاڻيون“، ”ڪريسس“ (يوناني تاريخي قصو)، ”گلابي جوڙو“، ٻاراڻا ”گل ڦل“ (جنهن تان سنڌي ادبي بورڊ پنهنجي ٻاراڻي رسالي جو نالو ”گل ڦل“ رکيو)، اهي سڀ قصا، ڪهاڻيون، خاڪا، آپيرا ۽ ٽئبلوز، اسان جي بي سڪون سماج ۽ نئين نسل جي بي رُخي تعليم جي اصلاح آهن. امرت ڌارا آهن. مرزا صاحب جو ناول ”زينت“ گهر کي بهشت بڻائڻ جي واٽ ڏسيندڙ ناول آهي،سنڌيءَ ۾ ناٽڪ نويسيءَ جي اوسر جو سهرو به مرزا قليچ بيگ جي سِرَ تي آهي. سال 1880ع ۾ ”ليلى مجنون“ پهرين سنڌي ناٽڪ طور، اسٽيج تي آيو. پوءِ سنڌي نٽڪن جو سلسلو شروع ٿيو: خورشيد (1887ع)، بڪاولي (1894ع)، نورجهان ۽ جهانگير (1896ع) ۽ نادر شاهه (1897ع)، اهي سڀ سنڌي ناٽڪ، حقيقت پسندي (Realism) جي اصول ۽ معيار مطابق لکيا ويا ۽ روايتي فوق الفطرت ڪردارن کي خارج ڪيو ويو، جيئن نوجوان نسل جو ذهن تصورات بدران انساني حقيقتن طرف راغب ٿئي. ڪاليداس جي ”شڪنتلا“، لارڊ لٽن جي انگريزي ڊرامي ”نائيٽ ائنڊ مارننگ“ جي اردو ترجمي ”ليل ونهار“ جو سنڌي ترجمو ”فيروز دل افروز“ (1905ع)، ”شريمتي منجري“ جو سنڌي روپ ”موهني“ جيڪو 1925ع اسٽيج ٿيو، ۽ هڪ ٻيو سنڌي ناٽڪ ”جمشيد حميده“ جيڪو 1918ع ڏيکاريو ويو، اهو شايد شيڪسپيئر جي ڊرامي ”ائز يُو لائيڪ اِٽ“ تان ورتل آهي. وليم شيڪسپيئر جي ڊرامن کي سنڌي روپ ڏيڻ وارو به مرزا قليچ بيگ هو. ”حسنا دلدار“ (1897ع)، ”مرچنٽ آف وينس“ جو سنڌي ترجمو آهي. ”ڪنگ ليئر“ جي سنڌي ترجمي جو عنوان آهي: ”شاهه ايليا“ (1900ع). ”شمشاد مرجانه“ (1908ع)، ”سمبلائين“ ۽ ”عزيز ۽ شريف“ (1909ع) ”ٽوُ جيٽلمين آف ويرونا“ جو سنڌي ترجمو آهن. مشهور ڊرامي ”روميو ائنڊ جُوليٽ“ جو سنڌي روپ“ گُلزار ۽ گُلنار“ به 19099ع ۾ اسٽيج ڪيو ويو. شيڪسپيئر جي آخري ڊرامي ”هئمليٽ“ کي مرزا صاحب ”شهزادو بهرام“ عنوان ڏيئي سنڌي ادب ۾ داخل ڪيو (1914ع). ”نيڪي ۽ بدي“ (1911ع) ۾ بيحد دلچسپ ناٽڪ آهي، ۽ ڀائنجي ٿو ته شيڪسپيئر جي ڪنهن ڊرامي يا پلاٽ ۽ ڪردارن ۾ ردوبدل ڪري لکيو ويو آهي.جديد سنڌي مضمون نويسي پڻ مرزا قليچ بيگ جي ”مقالات الحڪمت“ (1877) کان اوسر شروع ڪئي، پوءِ ”خود ياوري“ (1901ع). ٻيئي انگريزي ڪتابن جا ترجما هئا. ”بيڪنس ايسيز“ ۽ ”سمائيلس سيلف هيلپ“ انهن جا اصل ڪتاب هئا. اهو سلسلو 1877ع کان 1926ع تائين جاري رهيو، ۽ انهيءَ وچ ۾ 25 ڪتاب، مضمون نويسيءَ جي صنف ۾ سنڌي ادب جو حصو بڻيا، جيڪي اصل عربي، فارسي ۽ انگريزي ڪتابن جو ترجمو هئا. مرزا قليچ بيگ جو هڪ ٻيو ڪتاب: ”غلاميءَ مان مٿي چاڙهو“ سنڌي ادبي بورڊ طرفان ٽيون ڀيرو سال 1979ع ۾ ٻن هزارن جي تعداد ۾ ڇپايو ويو. پهريان ٻه ڇاپا سال 1918ع ۾، سال 1961ع ۾ پڌرا ٿيا هئا. اهو بوڪر واشنگٽن جي انگريزي ڪتاب، ”اَپ فِرام سليوري“ جو سنڌي ترجمو آهي. مغربي ادب کي سنڌي ادب ۾ منتقل ڪرڻ جو ڪارنامو، شمس العلماء مرزا قليچ بيگ ادا ڪيو. 1911ع کان 11 سالن يعني 1922ع تائين 12 مشهور مغربي ادبي شاهڪار سنڌي ادب جو حصو بڻجي ويا. ”حاجي بابا اصفهاني“، ”گلن جي ٽوڪري“ ۽ ”شرلاڪ هومس“، ”عجيب و غريب ڪم“، سال 1911ع ۾، ايراني، جرمن ۽ انگريزي ناولن تان ترجمو ڪيا ويا. سال 1912ع کان 1914ع تائين پنج ٻيا سنڌي ناول پڙهڻ لاءِ مليا. ”ٽي گهر“، ”ايرڪ“، ”جولين هوم“، ”راحيل“ ۽ ”سچي محبت“، اڄ به پڙهڻ وٽان آهن. سال 1920ع کان 1922ع تائين، ٽن سالن ۾ چار وڌيڪ ناول سنڌي ادب جي زينت بڻيا. ”گليور جو سئر ۽ سفر“، ”سندباد جهازي“، ”رابنس ڪروزو“ ۽ ”سئنڊ فورڊ ۽ مرٽن“ پڙهي ڏسجن ته ڪيڏا نه دلچسپ آهن! ترجمي تي اصل جو گمان ٿئي ٿو. ”دِلارام“ (1880ع) کان سنڌي ناول نگاري جي ابتدا ٿي. سنڌ جي تاريخ تي فارسي زبان ۾ لکيل ڪتابن جي تاليف ۽ ترجمي جو ڪم به مرزا صاحب پاڻ تي هموار ڪيو. چچ نامو (1923ع)، سنڌي ۽ انگريزي ترجما ٻه ڀاڱا ۽ ”قديم سنڌ“ (1925ع) کان علاوه انگريزيءَ ۾ ”اَ هسٽري آف سنڌ“ (1902ع) اڄ به اسان جي محققن جي حوالي ۽ ماخذ جو بنياد آهن. نثر نويسيءَ جي بنيادي اصولن ۽ قاعدن قانونن بابت سنڌي ٻوليءَ ۾ پهريون ڪتاب مرزا قليچ بيگ جو ”انشاءِ سنڌي“ شايع ٿيو، جيڪو نه مون وٽ موجود آهي ۽ نه سن معلوم اٿم. شاعريءَ ۾ پهريون سنڌي ڪتاب مرحوم محمد فاضل شاهه جو ”ميزان شعر“ (1875ع) هو، جنهن بعد مرزا قليچ بيگ جو ڪتاب ”علم بديع“ نثر ۽ نظم جي فارسي مثالن تي مبني، ادب جي قسمن ۽ قاعدن متعلق هڪ مفيد ڪتاب آهي. سال 1913ع ۾ مرزا صاحب جو ڪتاب ”علم ادب“ شايع ٿيو. سال 1914ع ۾ ”سنڌي ساهت سوسائٽيءَ“ جي اجلاس ۾ سندس پڙهيل مقالو” سنڌي شعر جي قديم حالت ۽ پوءِ جو سڌارو“ سال 1920ع ۾ شايع ٿيو.مرزا صاحب ”سنڌيءَ“ ۾ ڪل 379 ڪتاب لکيا، جن مان 344 ڪتاب ڇپيل، جڏهن ته 35 ڪتاب اڃان تائين اڻ ڇپيل آهن. معلوم ائين ٿئي ٿو ته مرزا صاحب ”مقالات الحڪمت“ جي ترجمي سان ڪتابن لکڻ جو سلسلو شروع ڪيو. ڄاڻايل ڪتاب مرزا صاحب پهرين فيبروري 1879ع تي بمبئيءَ ۾ لکي پورو ڪيو (ڏسو ساڳئي ڪتاب جو ديباچو). اِهو ڪتاب ئي سندس ”پهريون ڇپيل ڪتاب“ ڳڻي سگهجي ٿو، جيڪو سنڌ سرڪار جي تعليم کاتي، ڪمشنر پريس ڪراچي مان جنوري 1886ع ۾ ڇپائي پڌرو ڪيو. اهڙيءَ طرح سندس ٻيو نمبر سنڌيءَ ۾ لکيل ڪتاب طبعزاد ناول ”دلارام“ هو. ان کانپوءِ لاڳيتو رحلت تائين لکندو رهيو ۽ کيس سنڌيءَ ۾ اڄ تائين سڀ کان گهڻا ڪتاب لکڻ جو اعزاز حاصل آهي.”دلارام“ ناول کانپوءِ ناٽڪ جا ڪتاب ترجمو ڪيائين، جن مان شروعاتي ”ليلى مجنون“ ۽ ”خورشيد“ هئا. سنڌي ٻوليءَ ۾ اُن وقت اِهي بلڪل نيون صنفون هيون. ”ليلى مجنون“ سندس لکيل پهريون ناٽڪ آهي، جيڪو 1889ع ۾ ”قصو ليلى مجنون تصويرن سان“ جي عنوان هيٺ سکر اسڪول جي فرسٽ اسسٽنٽ ماستر عبدالحق ولد محمد پنجل آخوند لاهور جي اسلاميه پريس مان ڇپائي پڌرو ڪيو.ناول ۽ ناٽڪ وارين نين صنفن تي سنڌيءَ ۾ ڪتاب لکڻ جي مرزا صاحب کي نهايت ساراهه جوڳي موٽ ملي. 1888ع ۾ سنڌ سرڪار ”دلارام“ ناول پنهنجي خرچ تي ڇپائي اسڪولن ۾ ورهايو ۽ فاضل ليکڪ کي 220 رپيا انعام پيش ڪيو. (رپورٽ آف دي ڊاريڪٽر پبلڪ اسنٽرڪشن بامبي 1888-89ع، ص- 38). 1889ع ۾ مسز فاسيٽ جو شاهڪار ”پوليٽيڪل اڪانامي“ جو انگريزيءَ مان ”علوم اصول دستور المعاش“ جي نالي سان ترجمو ڪري سرڪار کي ڏنائين، جنهن تي کيس 558 رپيا نقد انعام ڏنو ويو. (بامبي ائڊمنسٽريشن رپورٽ، 1889- 90ع، ص- 180) 11 آگسٽ 1891ع تي ”لئمبس ٽيلس‘ جو سنڌي ۾ ترجمو ”دلچسند قصا“ ڪرڻ تي ايڇ پي جيڪب ايڊيوڪيشنل انسپيڪٽر سنڌ اُن جا حق سرڪار کي وڪڻڻ لاءِ کيس ڇهن سون رپين جي آڇ ڪئي (سائو پن يا ڪارو پنو، ص 196). ”دلپسند قصا“ بابت اهم نڪتو اِهو ظاهر ٿئي ٿو ته سنڌ جي ايڊيوڪيشنل انسپيڪٽر جيڪب صاحب کيس اِهو ڪتاب سرڪاري خرچ تي ڇاپڻ جي آڇ ڪئي هئي. ظاهر آهي ته حڪومت وٽ مرزا صاحب جي وڏي قدرداني ۽ پذيرائي هئي ۽ کيس اِن آڇ جي حوالي سان سٺو مالي انعام به ملي ها، مگر مرزا صاحب اِهو ڪتاب پنهنجي جنم ڀومي حيدرآباد ۾ ڪُندنمل پاران قائم ڪيل پهرين ڇاپخاني ”قيصريه پريس“ کي شايع ڪرڻ لاءِ ڏيڻ کي ترجيح ڏني. مرزا صاحب جو اِهو دورانديشيءَ وارو قدم هو، جنهن موجب هن نيڪنام بزرگ انهيءَ نئين لائين کي سهاري ڏيڻ جي هڪ شعوري ڪوشش ڪئي، جيئن ’سنڌي پريس‘ جي حوصله افزائي ٿئي. مرزا صاحب پهريون سنڌي ليکڪ هو، جنهن کي درسي ڪتابن کان هٽي ڪري ايڏي وڏي موٽ ملي جو سنڌ سرڪار جي تعليم کاتي کان علاوه ٻين نون ناشرن جي به کيس دلچسپي حاصل ٿي ۽سنڌ مدرسه بورڊ ڪراچي، منشي پوڪرداس شڪارپوري ۽ ماستر هري سنگ سکر واري سان گڏ سندس جنم ڀومي حيدرآباد وارو سيٺ ڪندن مل منگهر سنگ، قيصريه پريس جو مالڪ به هن يگاني عالم جا ناشر ٿيا، اُنهن ئي ڏينهن ۾ ڊي جي سنڌ ڪاليج ڪراچي وارن ”راماٽڪ سوسائٽي“ برپا ڪئي ته مرزا صاحب جا ترجمو ڪيل شاهڪار ناٽڪ هڪ ٻئي جي پويان اچڻ لڳا. هاڻ مرزا صاحب علم حيوانات، زراعت، باغباني، صحت، ٻارن جي پرورش، فلسفي، قصن، تاريخ، اسلامي علوم ۽ سهڻي لطيف تي به قدم کنيو. اسڪولي ڪتابن ۾ انگي حساب، گرامر ۽ جاگرافي کي پڻ نه وساريائين. اُڻويهين صديءَ جي پڄاڻيءَ تائين مرزا صاحب جي ڇپيل سنڌي ڪتابن جو تعداد 38 ٿئي ٿو، جن جو موضوع وارو وچور هن ريت آهي: (1) اسلامي علوم ۽ اخلاقي اقدار 3 عدد (2) سائنس، صحت ۽ ٻيا علوم 14 عدد (3) ناول، ناٽڪ، قصا ۽ شاعري 21 عدد ويهين صديءَ جا 29 سال پاڻ حال حيات رهيا ۽ قلمي پورهيو ئي سندن لاڳيتو مشغلو رهيو. اُن صديءَ جي شروعاتي سالن ۾ سندس ڪتابن جا مشهور ناشر – الحق پريس سکر، پريميئر پريس حيدرآباد، شيخ عبدالرحيم حيدرآباد، بگومل تلسيداس حيدرآباد، سنڌ جو ينائيل ڪوآپريٽو سوسائٽي حيدرآباد، بلؤسٽڪي پريس حيدرآباد وغيره ڳڻائي سگهجن ٿا. اهڙيءَ طرح سنڌ جي پنجاهه کان به مٿي ناشرن سندس ڪتاب ڇپائي پڌرا ڪيا. ورهاڱي کانپوءِ اداره قليچ حيدرآباد، باغبان پبليڪيشن حيدرآباد، آر ايڇ احمد ائنڊ برادرس حيدرآباد ۽ سنڌي ادبي بورڊ سرفهرست رهيا آهن.مرزا صاحب لاڙڪاڻي ۾ نوڪريءَ واري عرصي ۾ ڪيترا ڪتاب به تيار ڪيا، پنهنجي سوانحعمريءَ ۾ پنهنجي ڪتابن جي ڄاڻايل فهرست ۾ هن طرح لکيو آهي: ”1895ع – زمين پوکڻ جو علم ۽ هنر، باغ ۽ باغباني، عالم آبي، حشرات الارض يا جيت ۽ ڪيئان، نانگ ۽ ٻيا سُرڻا – لاڙڪاڻو.“ مرزا صاحب جي کاتي (Credit) ۾ اهو ڳاڻيٽو به شامل ٿئي ٿو ته هن 1880ع ۾ پهريون سنڌي ڊرامو ”ليلى مجنون“ لکيو، جيڪو هنديءَ مان ترجمو ڪيائين. هن ڊرامي جو بنياد راڳن ۽ شاعري تي رکيل هو. هن منظوم ڊرامي کي ان دور جي تقاضائن مطابق روايتي انداز سان نڀايو هو، جيڪو اهميت جوڳو آهي. هن ڊرامي جي Presentation نج سنڌي رنگ ۾ هئي.

تاريخ تي لکيل ڪتاب

سنڌ جي تاريخ تي مقامي تاريخدانن تمام گهٽ قلم کنيو آهي، جنهن ڳالھ کي محسوس ڪندي مرزا قليچ بيگ هيٺيان 8 ڪتاب لکيا، جن جي تاريخي اهميت کان انڪار نٿو ڪري سگهجي.
(1) چچنامو (انگريزي)
(2) سنڌ جي تاريخ (انگريزي)
(3) سنڌ جي تاريخ تصويرن سان
(4) سنڌ جي مختصر تاريخ
(5) سنڌ جا قديم شهر ۽ انهن ۾ وسندڙ ماڻهو
(6) رياست خيرپور جي تاريخ
(7) چچنامو سنڌي.

لسانيات

ٻولي، لسانيات، لغت هڪ اهم موضوع آهي، جنهن بابت قليچ جو ڪم بنيادي حيثيت رکي ٿو. جيتوڻيڪ ٻولين جي نظرين ۾ جديد تحقيق جي حوالي سان وڏي تبديلي اچي چڪي آهي، پوءِ به مرزا صاحب جي ڪم کي ٻوليءَ ۽ لسانيات جا ماهر وساري نٿا سگهن. مرزا صاحب
(1) لغات لطيفي
(2) سنڌي وياڪرڻ (چار ڀاڱا)
(3)Philological curiosity
(4)سنڌي ٻوليءَ جي تاريخ
(5) سنڌي لغات قديمي
(6) پهاڪن جي حڪمت
(7) پارسي زبان جي تاريخ
(8) Persian entomology
جهڙا اهم ڪتاب لکي، پنهنجي علميت جي ڇاپ ڇڏي آهي.

لطيفيات

لطيفيات جي موضوع تي ڊاڪٽر ٽرمپ ۽ ايڇ ٽي سورلي کان سواءِ اوائلي لطيفي پارکن ۾ سنڌي عالمن مان مرزا قليچ بيگ ئي واحد اديب ۽ عالم هو، جنهن 8 ڪتاب لکيا. انهن ۾ (1) شاهه جو رسالو (2) Life of Shah Abdullah (3) ساڳئي ڪتاب سنڌي جو ترجمو: احوال شاهه عبداللطيف ڀٽائيءَ جو. (4) شاهه جي مختلف سرن جي تشريح تي مشتمل ڪتابڙا (5) لغات لطيفي (6) لطيفي لات (7) شاهه جي رسالي جي ڪنجي (هي ڪتاب اڃا اڻ ڇپيل آهي.) ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ لکي ٿو تہ:”…هيءَ حقيقت آهي ته شمس العلماء مرزا قليچ بيگ کي شاهه عبداللطيف ڀٽائي سان بيحد عقيدت ۽ محبت هئي، تنهن ڪري مرزا صاحب وڏي محنت ڪري شاهه صاحب جو رسالو تيار ڪيو؛ جيڪو اُن وقت جي مشهور پبلشر، پوڪرداس، سن 1913ع ۾ ڇپرائي پڌرو ڪيم، جيئن ته بمبئيءَ وارا ڇاپا اڳينءَ پراڻيءَ صورتخطيءَ ۾ ڇپيل هئا ۽ ٽُرمپ وري پنهنجي ڌار الف-ب ٺاهي هئي، تنهن ڪري اُهي رسالا عام پڙهندڙن لاءِ جيئن ته بمبئي وارا ڇاپا اڳينءَ پراڻي صورتخطيءَ ۾ ڇپيل هئا ۽ ٽُرمپ وري پنهنجي ڌار الف-ڀ ٺاهي هئي، تنهن ڪري اُهي رسالا عام پڙهندڙن لاءِ ڏکيا هئا. تعليم کاتي طرفان بمبئي ۾ ڇپرايل رسالو موجوده صورتخطيءَ ۾ ضرور هو، پر مرزا صاحب محسوس ڪيو ته اُن ۾ چُڪون آهن، ڪيترائي بيت ۽ وايون ڇڏيل آهن، تنهن ڪري هن ضروري سمجهيو ته اُنهن مڙني ڇاپن کي آڏو رکي، هڪ ’نئون رسالو‘ تيار ڪرڻ گهرجي، جنهن ۾ شاهه سائينءَ جو سمورو ڪلام ڏنو وڃي. اُنهيءَ جذبي هيٺ مرزا صاحب هڪ نئون رسالو تيار ڪيو. مرزا صاحب واري رسالي ۾ سُرن جي فهرست ۽ فصلن جو تفصيل، اُهو ساڳيو سرڪاري رسالي وارو قائم رکيو ويو آهي. پر مرزا صاحب اُن ۾ وڌيڪ 846 بيت ۽ 15 وايون شامل ڪيون آهن. اُنهن نَوَن بيتن جو نمبر هر هڪ فصل لاءِ ڌار ٻن ڏنگين ليڪن ۾ ڏنل آهي. حاشيي ۾ بمبئيءَ واري رسالي جون پڙهڻيون ڏنيون ويون آهن. ان لحاظ سان ائين چئي سگهجي ٿو ته مرزا صاحب واري رسالي ۾ بمبئي ڇاپي ۽ تعليم کاتي واري ڇاپي، ٻنهي رسالن جي ڪلام کان علاوه ڪجهه وڌيڪ به ڪلام شامل آهن…“شاهه عبداللطيف ڀٽائيءَ ؒ جي سوانح تي باقاعده جديد تحقيق جو آغاز مرزا قليچ بيگ جي ڪاوش سان ٿيو. ”شاهه ڀٽائيءَ جو احوال ۽ ”قديم سنڌ جا ستارا“ سنڌي سوانحي ادب جا اوائلي نمونا آهن. مير عبدالحسين سانگي جو ”لطائف لطيفي“ ڇپجي نه سگهيو هو، انهي کي ملائي مرزا صاحب جيڪو مزيد احوال ڪٺو ڪيو، اهو ديوان ليلارام جي حوالي ڪيائين، جنهن انگريزي ۾ پنهنجو ڪتاب ”د لائيف، رليجن ائنڊ پوئٽري آف شاهه لطيف“ 1890ع ۾ شايع ڪيو. جڏهن ته مرزا صاحب جي تحقيق ست سال پوءِ 1897ع ۾ شڪارپور مان شايع ٿي، انهيءَ ادبي انڪساري تعاون ۽ فراخدلي جو ٻيو ڪو مثال ورلي ملندو.

لقب ۽ ايوارڊ

2 جنوري 1924ع ۾ سرڪار طرفان سندس بي مثال ادبي خدمتن جي اعتراف ۾ لوبن جي ياداشت ۾ ”شمس العلماء“جو لقب مليو. 15- ڊسمبر 1924 حيدرآباد ۾ گورنر صاحب بمبئيءَ جي درٻار هئي جنھن ۾ کيس ’شمس العلماء‘ جي خطاب جي سند، تمغو، چُغو ۽ دستار ملي. کيس ساڳي سال ”خانبهادر“ جو لقب پڻ مليو. ڊاڪٽر غلام علي الانا صاحب، مرزا صاحب لاءِ بلڪل بجا فرمايو آهي ته: ”سنڌي ادب ۾ مرزا صاحب جو ڪو به ثاني ڪو نه ٿيو آهي.“کيس سندس ايمانداري، قابليت ۽ ذهانت جي ڪري وڏي عزت ۽ احترام حاصل ٿيو ۽ آخر سينئر ڊپٽي ڪليڪٽر جي عهدي تان رٽائر ٿيو. سندس محنت ۽ جفاڪشيءَ جي ڪري کيس ”قيصر هند“ جو تمغو ۽ ميرٽ سرٽيفڪيٽ مليو. ان طرح ”خانبهادر“ ۽ ”شمس العلماء“ جا خطاب مليا.1906 م کيس قيصر ھند جو ميڊل مليو.

وفات

مرزا قليچ بيگ 3- جولاءِ 1929ع جو 77 سال نهايت مصروف علمي ۽ عملي زندگي گذاري فوت ٿي ويو. ٽنڊي ٺوڙهي ڀرسان پنهنجي خانداني قبرستان ۾ دفن ٿيو.پهرين گهرواريءَ جي وفات، تاريخ 19 مارچ 1904ع وقت، سندس قبر جي ڀرسان پنهنجي لاءِ هڪ خالي قبر جوڙائي، بعد هر جمعي جي ڏينهن ڪاري ڪفني پائي اُنهي قبر جي الحد ۾ وڃي ليٽندو هو. پوءِ پنهنجو ”قطه تاريخ وفات“ پاڻ لکيائين، جيڪو درست ثابت ٿيو. پاڻ تاريخ 3 جولاءِ 1929ع تي رات جو يارهين بجي وفات ڪيائين، جيڪو هجري سال 1348 هو، ۽ خودنوشت قطعه تاريخ جو آخري رديف: ”بخت موقر“ ابجد جي حساب سان سال 1348 ڏيکاري ٿو. مڪمل قطعه تاريخ جيڪو تربت تي لڳل آهي، هي آهي:

عمرم به همين سال چُو هفتاد شده هفت

آمد ملک الموت ز درگاههِ حق آخر
گفتا که بسي زيستي در منزلِ دنيا،
شو عازمِ عقبى که به بيني رُخ داور
ازفرطِ مسرت زدم آهي و بَمُردم
در عالمِ ارواح رسيدم دمِ ديگر
تاريخ وفاتم چوُدِلم خواسته از غيب،

هاتف زکَرم کَرد نِدا: ”بخت موقر"

— 1348ھ،

مرزا جي ڪتابن جي ببلوگرافي

ڪتابن جا ناشر، صفحا، قيمت وغيره هت درج نٿا ڪجن. اِن سلسلي ۾ خواهشمند دوست، راقم پاران مرتب ڪيل جامع ۽ تفصيلي ”قليچ جي ڪتابن جي ببليوگرافي“ ڏسي سگهن ٿا، جا اڻ ڇپيل آهي.

ڇپيل سنڌي ڪتابن جي الف بي وار فهرست

1. آزار مان آرام، 1913ع.
2. احوال شاھ عبداللطيف جو 1905ع، 1911ع، 1972ع.
3. اخلاق صوفيہ----؟
4. اخلاق قرآن و حديث 1915ع
5. اخلاق معصومين----؟
6. استاد جي قدمن ۾----؟
7. اسرار حڪمت----؟
8 . اسرار جو خزانو، ست واديون ۽ چار واديون- (ٻيو دفعو) 1929ع
9. اسلام جا ٽيهتر فرقا 1953ع
10. اسلام ۾ تصويرون جائز يا ناجائز- -؟
11. اسلام ۾ علم جي ڳولا----؟
12. اسلام بموجب اصول ٿياسافي----؟
13. اسلامي پهريون ڪتاب (سنڌي) 1904ع، 1921ع، 1923ع، 1928ع
14. اسلامي ٻيون ڪتاب (مرزا قليچ بيگ)، (سنڌي) 1904ع، 1921، 1922ع، 1928ع
15. اسلامي ٽيون ڪتاب، (سنڌي) 1906ع، 1921ع، 1923ع، 1928ع
16. اسلامي ٽيون ڪتاب، (سنڌي) 1906ع، 1914ع، 1921ع، 1928ع
17 . اسلامي پنجون ڪتاب، (سنڌي) 1914ع
18. اسلامي تحفو 1916ع
19. اسلامي تعليم نامو 1952ع
20. اسلامي رسالو----؟
21. اشعار القرآن----؟
22. اصلاح نامہ 1922ع
23. اصول شرح محمدي 1916ع
2 . الاهي الھام----؟
2. الحيات بعد الممات 1956ع
26 . امام غزالي 1926ع
27. املھ ماڻڪ 1920ع، 1968ع
28. اميد شاھ ۽ شرب ديو 1915ع
29. انجيل يا نئون عهدنامو----؟
30. انسان جا محافظ 1952ع
31. انساني سڌاري جي شروعات 1956ع
32. انشائي تعليمي خط ۽ مشقون (جلد پھريون) ، 1916ع
33. انشائي تعليمي خط ۽ مشقون (جلد ٻيون)، 1916ع
34. انشائي تعليمي خط ۽ مشقون (جلد ٽيون)، 1916ع
35. انڪوائري آفيسر 1897ع، 1916ع، 1966ع، 1973ع
36. انگي حساب ٻاراڻي ۽ پهرين لاءِ 1927ع، 1932ع
37. انگي حساب ٻئي درجي لاءِ 1927ع، 1932ع
38. انگي حساب ٽئين درجي لاءِ 1927ع، 1932ع
39. انگي حساب چوٿين درجي لاءِ 1927ع، 1932ع
40. انگي حساب پنجين درجي لاءِ 1927ع، 1932ع
41. ايرڪ 1919ع، 1961ع
42.ايمرسن جا علمي ۽ عقلي نقطا 1915ع، 1922ع
43.ايندڙ زمانو 1921ع
44.ايها الولد سنڌي 1956ع
45.با بادل 1914ع
46.باغ ۽ باغباني 1900ع، 1960ع
47.بدر منير 1927ع
48.برٽش شھنشاهت جي مختصر تاريخ 1916ع
49.بھائي تعليم 1923ع
50. بھرام گور 1900ع ۽ (1961ع ۾ شھزادو بھرام.)
51.ٻہ ڀيڻون 1918ع
52. ٻہ جاڙا ڀائر ۽ ڀاءُ ڀيڻ 1926ع 1960، 1974
53.ٻہ ننڍڙا انسان 1915ع، 1960ع
54.ٻاراڻي تعليم 1917ع
55.ٻارن جي پالڻ جو طب 1910ع
56.ٻاراڻا گل ڦل 1936ع
57.ٻڌو ۽ ڏسو 1928ع
58.پارسي زبان جي شعر جي تاريخ 1897ع، 1900ع، 1916ع
59.پائي وائي پائي وزو-؟ 1964ع
60.پٽيل اکيون پوريل اکيون 1964ع
61. پرهيز نامو 1918ع
62. پھاڪن جي حڪمت 1925ع
63. پکي (باتصوير) 1898، 1914ع، 1922ع
64.ڀاڄين جا طعام 1926ع
65. تحفہ اسماعيليہ 1922ع
66. تحفہ اماميہ ڀاڱو پھريون، 1929ع، 1953ع
67. تحفہ اماميہ ڀاڱو ٻيون، 1935ع، 1953ع
68.تحفة السالڪين 1953ع
69. تحفة السنوان 1913ع، 1958ع
70. تصوف: حقيقت ۽ تاريخي احوال 1922ع
71.تعليم حڪمت ڀاڱو پھريون، 1891ع، 1901ع
72.تعليم حڪمت ڀاڱو ٻيون، 1891ع، 1901ع
73. تعليم حڪمت ڀاڱو ٽيون، 1891ع، 1901ع
74. تعليم صحت 1935ع
75.تقريرون ۽ تحريرون 1970ع
76.توريت يا قديم عهدنامو-؟
77.تھذيب الاخلاق 1913ع، 1943ع، 1954ع
78. ٽي ديو يا راڪاس 1959ع
79. ٽي گهر، ڀاڱو-پھريون، 1913ع، 1959ع
80.ٽي گهر، ڀاڱو-ٻيون، 1913ع، 1959ع
81.ثابت علي شاھ شاعر جو احوال-؟
82. ٿياسافي: حقيقت ۽ اصول 1912ع
83.حاجتمنديءَ مان طاقتمندي 1916ع ،
1929ع 84.حاجي بابا اصفھاني 1914ع، 1961ع
85.حالات الاوليا 1910ع، 1956ع
86.حالات نبوي 1937ع
87. حرڪت مان برڪت 1914ع
88. حسنا ۽ دلدار 1897ع، 1960ع
89.حشرات الارض (باتصوير) 1897ع، 1976ع
90.حضرت سليمان عليہ السلام 1955ع
91. حقائق الارواح 1906ع
92.حيوان تعريف ۽ رحم جا لائق 1927ع
93.جانور (باتصوير) 1901ع، 1910ع
94. جنگ نامو 1916ع
95. جوانيءَ جو اڪسير 1915ع
96جواهر الاخلاق 1915ع
97.جواهر الانسان 1926ع
98. جولئن ھوم جي آکاڻي 1961ع
99. جهڙو خيال تهڙو حال----؟
100.چار انجيل 1916ع
101. چچنامو 1923ع
102. چڱي خيال جي ڪراست ڀاڱو پهريون 1953ع
103. چندن هار ڀاڱو (1)، 1916ع، (1959ع ۾ ٻئي ڀاڱا گڏ)
104. چيستانا 1952ع
105.ڇو ۽ ڇا 1915ع، 1955
106.ڇوٽڪارو 1959ع
107. ڇوڪرين لاءِ پهريون ڪتاب 1919ع
108. ڇوڪرين لاءِ ٻيو ڪتاب 1919ع
109.ڇوڪرين لاءِ ٽيون ڪتاب 1919ع
110. ڇوڪرين لاءِ چوٿون ڪتاب 1919ع
111. ڇوڪرين لاءِ پنجون ڪتاب 1919ع
112. ڇوڪرين لاءِ ڇهون ڪتاب 1919ع
113. ڇوڪرين لاءِ ستون ڪتاب 1919ع
114. خانبهادر ميان حسن علي آفنديءَ جي سوانح عمري 1925ع
115. خدا شناسي----؟
116. خطبئه قليچ 1937ع
117. خواب ۽ تعبير1924ع
118. خود ياوري 1904ع، 1958
119. خورشيد 1891ع، 1957ع، 1935ع
120. دل جو آرام ۽ عجيب دوا 1916ع
121. دلارام 1888، 1904ع، 1958ع
122. دلپسند قصا جلد پھريون، 1893ع، 1958ع
123. دلپسند قصا جلد ٻيون 1893ع، 1959ع
124. دلپسند لطيفا ڀاڱو (1) 1893ع، 1959ع
125. دلپسند قصا ڀاڱو (2) 1893ع، 1959ع
126. دل وندرائيندڙ ڳالهيون----؟
127. دنيا جي مختصر تاريخ 1935ع
128. ديوان فاضل 1928ع
129.ديوان قاسم1936ع
130. ديوان قليچ، جلد پھريون، 1956ع
131. ذبح عظيم 1933ع
132. ڏاڙهياري جبل جو سير 1900ع
133.ڏکن مان سک 1916ع
134. ڏوهن جي قبولداري 19189ع
135.ڏنگي زال کي سڌو ڪرڻ----؟
136. رابنسن ڪروسو 1924ع
137. راحيل 1914ع
138. راه نجات 1889ع، 1916ع
139. رباعيات عمر خيام 1905ع
140. رجب پاشا 1915ع
141. رد تثليث 1916ع
142.رساله ڪريمي 1904ع
143.رستم 1819ع، (1928ع ۾ چوٿون دفعو 1963ع، 1971ع، 1974ع
144. رعيت نامو 1916ع
145.روحاني تعليم 1910ع
146.روشنائي نامہ----؟
147. رائفلس 1917ع
148.رياست خيرپور: اُن جو اڳوڻو ۽ هاڻوڪو تاريخي ۽ ملڪي احوال 1924ع
149. زاد آخرت 1906ع
150. زالن جا فرض 1919ع
151. زالن جا ويم جو طب----؟
152.زباني يا دل جا حساب 1935ع
153. زبور نثر ۾ 1916ع، 1919ع
154. زبور يا گيتن جو پهريون ڪتاب 1921ع
155. زبور يا گيتن جو ٻيون ڪتاب 1921ع
156زبور يا گيتن جو ٽيون ڪتاب 1921ع
157. زبور يا گيتن جو چوٿون ڪتاب 1921ع
158. زمين پوکڻ جو علم ۽ ھنر 1899ع
159. زميندارن لاءِ صلاح 1922ع
160. زباني تعليم 1952ع
161. زنوبيه 1914ع
162.زينت (ناول) 1894ع 1958ع، 1970ع 1973ع، 1976ع، 1984ع
163. زيب النساء بيگم(ڪتاب) 1953ع
164. سائو پن يا ڪارو پنو 1965ع 1988ع
165. ست واديون يا منزلون 1916ع
166. ستن شهزادن جي آکاڻي----؟
167. سچو سک يا سچي خوشي جو ڳجهه 1923ع
168. سچي محبت 1915ع، 1959ع
169. سر سريراڳ 1916ع
170.سرسري ناٽڪ جمشيد ۽ حميده 1913ع
171سرسري ناٽڪ جمشيد ۽ حميده (ضميمو) 1913ع
172. سر سسئي شرح سان 1916ع
173. سر سهڻي شرح سان 1912ع
174.سليس صرف و نحو مُلن جي مڪتبن لاءِ 1920ع
175.سندر وديا 1915ع
176.سندباد جهازي----؟
177.سنڌ جو هڪڙو قديم صوفي اوليا----؟
178. سنڌ جي تاريخ 1903ع
179. سنڌ جي تاريخ جون ڳالهيون 1916ع
180. سنڌ جي مختصر تاريخ سبقن ۾ 1917ع 1918ع، 1920ع 1924ع
181. سنڌ جي مختصر تاريخ ڳالهين ۾ (تصويرن سان)
182.سنڌ جي مختصر جاگرافي ڳالهين ۽ لفظن ۾1922ع
183. سنڌي زبان جي تاريخ----؟
184. سنڌي شعر جي قديم حالت ۽ پوءِ جو سڌارو 1914ع
185. سنڌي علم نحو 1916ع، 1921ع
186.سنڌي گرامر وڏو 1935ع
187. سنڌي مرثيا ڀاڱو-2، 1927ع
188. سنڌي مرثيا ڀاڱو-3، 1927ع
189. سنڌي مرثيا ڀاڱو-4، 1927ع
190. سنڌي مرثيا ڀاڱو-5، 1927ع
191. سنڌي لٽريچر 1916ع
192. سنڌي لغات قديمي 1924ع
193. سنڌي ويا ڪرڻ ڀاڱو-1، 1960ع
194. سنڌي ويا ڪرڻ ڀاڱو-2، 1960ع
195. سنڌي ويا ڪرڻ ڀاڱو-3، 1960ع
196.سنڌي ويا ڪرڻ ڀاڱو-4، 1960ع
197. سودائي خام) 1900ع، 1910ع
198. سوانح عمري 1920ع
199. سونو گڏهه----؟
200. شئنڊ فرڊ ۽ مرٽن 1913ع، 1916ع، 1922ع
201.سيرت النبي ﷺ 1916ع
202 شاھ ايليا1901ع، 1959ع
203. شاھ جو رسالو(مرزا قليچ بيگ) 1956ع، 1994ع 1997ع
204شاهه جي رسالي جو ڀاڱو1913ع
205.شاھ صاحب عالم 1953ع
206.شاهزادي محبوب جي آکاڻي 1924ع، 1974ع
207شاهزادي قدم برگ 1960ع، 1964ع، 1974ع
208. شاهنامي وارا شاھ 1926ع
209.شراب جو خراب اثر----؟
210. شرح ديوان گل 1955ع
211شرلاڪ هومز ڀاڱو-1، چوپڙي نمبر 1، 1916ع
212. شرلاڪ هومز ڀاڱو-2، چوپڙي نمبر 2، 1916ع
213. شرلاڪ هومز ڀاڱو-3، چوپڙي نمبر 3، 1916ع
214. شريف بيگم 1918ع
215.شڪ جو شڪار----؟
216.شڪنتلا(ڪتاب)- 1896ع
217.شمشاد مرجانہ 1914ع
218. شمرانہ يا شيطان جي ناني 1914ع، 1916ع، 1959ع، 1969ع، 1974ع، 1928ع، 1983ع
219. شوقين ڌاڙيل (ناول) 1923ع، 1927ع
220. شهريار ۽ شهر بانو 1923ع
221. شيخ بوعلي سينا 1926ع
222شيخ چلي ۽ اڱڻ مسخرو 1900ع، 1916ع، 1956ع
223.شيطان جو مريد 1914ع، 1916ع
224. صحت النساءِ 1899ع
225.صداقت الاسلام 1906ع
226.صلح ڪل جو پيغام (بهائي مذهب يا دين) 1938ع
227ضمان الفردوس 1915ع، 1935ع
228. طب مطبوع مخزن منظوم 1952ع
229.طلسمي گڏي----؟
230. عاقل ۽ فاطمہ 1952ع
231. عالم آبي (با تصوير) 1897ع، 1916ع
232.عالم ارواح----؟
233. عالم خواب----؟
234. عالم جو استاد 1922ع
235.عالمگير مذهب 1953ع
236. عبادت نامو 1922ع
23عجائب غرائب: دنيا جو سير 1916ع
238. عجائبات سائنس 1935ع
239. عجيب الماس 1915ع
240. عجيب جواهر 1915ع، 1967ع، 1972ع
241. عجيب طلسم 1914ع، 1960ع، 1969ع، 1976ع
242. عجيب غريب نئون (ناول) 1900ع
243.عجيب ڳالهيون 1961ع
244. عزيز شريف 1909ع
245.عزيز شريف جا راڳ 1909ع
246. عقود الاعلى: موتين جو هار 1937ع
247. علامات القرآن----؟
248علم اخلاق 1906ع، 1916ع
249. علم ادب 1914ع
250.علم اصول دستور المعاش 1891ع
251.علم بديع ۽ علم عروض 1953ع
252.علم تصوف 1916ع
253.علم قحف يا فرينالاجي 1953ع
254.علم موسيقي----؟
255. غلاميءَ مان مٿي چاڙهو 1961ع
256.فرائض انساني 1915ع
257.فرهاد ۽ شيرين 1923ع
258.فقہ جا عجيب مسئلا 1892ع
259.فوائد الاخلاق 1958ع
260. فيروز دل افروز 1906ع، 1959ع
261. قديم چيني اخلاق 1917ع
262. قديم سنڌ، اُن جا مشهور شهر ۽ ماڻهو 1955ع، 1960ع، 1990ع
263.قديم سنڌ جا ستارا 1923ع
264.قصص الانبياءَ 1956ع، 1963ع
265.قصو ليلى مجنون (سنڌي) 1889ع
266ڪادمبري 1916ع
267.ڪامل انسان ڀاڱو-1، 1926ع
268. ڪامل انسان ڀاڱو-2، 1928ع
269.ڪرامات الاوليا 1911ع، 1956ع
270. ڪريسس: قديم يونان جي هڪڙي تاريخي ڳالھ 1924ع
271ڪيميائي سعادت عرف ڪيميائي ڪرامت ٻه ڀاڱا، 1901ع، 1904ع، 1924ع، 1985ع
272.گلابي جوڙو----؟
273. گل بڪاولي 1916ع
274. گلزار ۽ گلنار 1916ع
275.[[گلشن اخلاق][ 1914ع
276گلشن بهار (ڪتاب) 1936ع
277. گلن جي ٽوڪري 1912ع، 1914ع، 1923ع، 1959ع
278.گليور جو سير ۽ سفر 1913ع، 1923ع، 1960ع، 1969ع
279.ڳوٺ جي وڏيرن يا پٽيلن ۽ ٻين ماڻهن لاءِ هدايت نامو 1897ع
280.لاله رخ 1926ع
281. لٻا خان درزي ۽ خليفو ڪهنگ 1926ع، 1960ع، 1969ع
282. لڇمي: هڪ ٺڳباز عورت 1913ع، 1916ع
283. لطائف طوائف 1927ع
284. لغات لطيفي 1914، 1967، 1994ع، 1998ع
285.لطيفي لات 1904ع، 1912ع، 1994ع
28لطيفہ معرفت 1916ع
287. لوڀي ۽ ٺوڳي 1895ع، 1916ع
288. لوقا جي معرفت يا پاڪ انجيل 1931ع
289.ماکيءَ جي مک (ڪتاب)----؟
290. مائون ۽ ٻار 1953ع
291. ماڻهون پنهنجو پاڻ طبيب 1927ع
292.ماڻهو ڪين ٿا ڄاڻن 1928ع
293.مثنوي تحفئه احرار 1922ع
294.مثنوي ڪشف اعجاز 1914ع
295.مثنوي مطلع الانوار----؟
296.محبت آل عبا 1922ع
297. مجالس الشهدا 1910ع
298. مختيار ثقفي 1919ع
299. مخلوقات پنج ڀاڱا----؟
300. معصوم شفيع جي سوانح عمري 1926ع 1979ع
301 معصوم شفيع جي سوانح عمري 1926ع 1979ع
302.مصيبت ماريا سائينءَ سنواريا 1961ع
303. مقالات الاويا 1910ع، 1927ع، 1956ع
30 مقالات الحڪمت 1886ع، 1896ع، 1928ع، 1955ع، 1958ع
305 مقدس ڪلام----؟
306مقناطيس حيواني 1916ع
30 ملڪ جي مفلسيءَ جا سبب ۽ قرض جون خرابيون----؟
308مُلن جو تعليم نامو 1915ع، 1917ع، 1922ع
309. من موج----؟
310منهنجو قدرتي گهر 1953ع
311. موت کانپوءِ حياتي 1953ع
312. موتين جي دٻلي 1914ع 1966ع
313. موسى جو پهريون ڪتاب 1918ع
314مولانا جلال الدين رومي----؟
315. مومل راڻو ناٽڪ 1891ع
316. مومل راڻي جو قصو 1921ع
317. مومل راڻي جي قصي جي ڏکين لفظن جي معنى 1922ع
318.موهني 1924ع
319. مُئن سان ڪيئن ڳالهائجي 1952ع
320. ميراث المسلمين 1910 1912ع
321.نادر شاھ (ڪتاب) 1900ع
322. نانگ وغيره ۽ سرندڙ ٻيا ساهوارا 1895ع، 1997ع
323. نصيب پنهنجي وس----؟
324نصيحت المسلمين 1916ع
325. نصيحت نامو امام غزالي 1916ع 1919ع
326. ننڍڙو سنڌي ويا ڪرڻ جلد- 1، 1926ع، چوٿون دفعو 1941ع
327.ننڍڙو سنڌي ويا ڪرڻ جلد-2، 1929ع، 1926ع
328نورجهان ۽ جهانگير 1900ع
329.نئون انگي حساب 1937ع
330نئين ٽئين ڪتاب جي معنى 1928ع، ڇهون دفعو
331.نيپولين بوناپارٽ 1923ع
332. نيڪي ۽ بدي 1911ع، 1959ع، 1971ع، 1982ع
333. نيلو پکي 1911ع، 1960ع، 1969ع، 1974ع
334. نيم طبيب خطره جان نيم ملا خطره ايمان 1896ع
335. وامق ۽ عذرا (ڪتاب) 1925ع، 1960ع، 1969ع
336. وڏو شاهه جو رسالو 1914ع، 1923ع
337.ورزش نامو 1921ع
338. هدايت النسوان 1889ع
339. هرڻيءَ جو قصو 1305ھ/1889ع
340.هڪڙي انڌي شريف زال 1918ع
341. هڪڙي سگهڙ زال 1916ع
342هند جون ڏيهي آکاڻيون----؟
343. يادگيريون (ڪتاب) 1958ع
344.يسوع مسيح جي حياتيءَ جو احوال----؟
345. يسوع مسيح جي سوانح عمري شعر ۾----؟

اڻ ڇپيل ڪتابن جا نالا

1 .ائٽلانٽس: هڪڙو قديم گم ٿيل کنڊ 1919ع
2. باب ۽ بابي----؟
3.بابل ۽ نينوا 1927ع
4بدايع الوقايع 1919ع
5. بيماريءَ جا سچا ۽ ڪوڙا سبب 1920ع
6.پٽ ڄڻڻ پنهنجي وس 1928ع
7. حجت الشيعه 1922ع
8. حسن ۽ عشق، ڀاڱو پهريون، 1928ع
9.حسن ۽ عشق، ڀاڱو ٻيو، 1928ع
10.حقيقت الربى 1922ع
11.حيواني عقل ۽ يادگيريون 1919ع
12. جارجيا يا گرجستان 1917ع
13چين ۽ چيني ماڻهو 1926ع
14. خصوص الخصوص 1926ع
15خطبا 1927ع
16. دستاري جادو 1927ع
17. رواجي حڪمت يا روزمره جي ڪمن نسبت سائنس 1919ع.
18. سچي مردانگي 1927ع
19.سعادت نامو 1923ع
20.سلطان علاؤ الدين ۽ راڻي پدمڻي 1928ع
21. شعر جو شرف ۽ بيان----؟
22.علم الڪشف ----؟
23. علم حيوانات – 1924ع
24.علم رمل 1925ع
25. علم نباتات 1925ع
26. علم نجوم ۽ هيئت 1924ع 27. علمي گلدستو----؟
28. ڪتاب اللسان الغيب 1927ع
29.ڪي اشعار----؟
30. گلدسته حمد و ثنا 1927ع
31. مثنوي ترڪيب الانسان 1924ع
32.مجمع المذاهب 1926ع
33.مصر نامو 1926ع
34. مفتاح الرمل 1925ع
35نه ڄاول ماڻهن جو روح، ٻه ڀاڱ ا، 1927ع

مرزا متعلق ڇپيل ۽ اڻ ڇپيل ڪتاب

مرزا صاحب تي ڇپيل ڪتاب

1- محمد صديق مسافر: ”قرب قليچ“، سنڌ مسلم ادبي سوسائٽي 1936ع، ٻيو ڇاپو ”آگم“، 1997ع.

2 - مرزا همايون بيگ ”فائق“: ”حيات قليچ“، سنڌ مسلم ادبي سوسائٽي، 1937ع.
هيءُ ڪتاب مرزا صاحب جي فرزند جو لکيل آهي. هن ڪتاب لکڻ جو ڪارڻ محمد صديق ”مسافر“ جي مذڪوره ڪتاب ۾ آيل ڪجهه مواد جي درستي آهي. هن ڪتاب ۾ مرزا صاحب جي سوانح سان گڏ سندس همعصرن: حڪيم فتح محمد سيوهاڻي، حافظ احسن چنا ۽ مير مقبول خان جا مرزا صاحب تي رايا، نظم ۽ پڻ مرثيا ۽ خاندان جو شجرو ڏنو ويو آهي.
3- مرزا اسد بيگ: ماهنامه ”قليچ“ اداره قليچ، حيدرآباد، 1952ع- 1955ع تائين.
4- مرزا اسد بيگ: ”ڪلام قليچ“، 1941ع، ٻيو ڇاپو، ڀڳوانداس ائنڊ ڪمپني، حيدرآباد سنڌ.
5- مرزا اسد بيگ: ”عجيب جواهر“، (متفرقه تاليف)
6- مرزا اسد بيگ: 1952ع- 1955ع واري عرصي ۾ ماهنامه ”قليچ“ جي اشاعت سان گڏ، پنهنجي قائم ڪيل ”ادارهء قليچ“ پاران، شمس العلماء جا 23 ڪتاب به شايع ڪرايا: 1- شيطان علاؤالدين ۽ راڻي پدمڻي، 2- جمشيد ۽ حميده، 3- علم قحف يا فرينيالاجي، 4- فوائد الاخلاق، 5- چڱي خيال جي ڪرامت، 6- عالمگير مذهب، 7- انسان جا محافظ ملائڪ ۽ ٻيا غيبي مددگار، 8- اسلامي تعليم نامو، 9- اسلام جا ٽيهتر فرقا، 10- تحفة السالڪين، 11- ذبح عظيم، 12- منهنجو عجيب قدرتي گهر، 13- موت کانپوءِ حياتي، 14- موئن سان ڪيئن ڳالهائجي، 15- زناني تعليم، 16- چيستانه، 17- مائون ۽ ٻار، 18- علم بديع ۽ علم عروض، 19- خورشيد، 20- خورشيد جو نيلام (ڀاڱون پهريون)، 21- حسينه بيگم، 22- عاقل ۽ فاطمه، 23- زيب النساء بيگم.
7- ڊاڪٽر محمد قاسم ٻگهيو: ”مرزا قليچ بيگ- سنڌي ادب جو سدائين روشن سج“، (مختصر سوانح حيات)، انسٽيٽيوٽ آف سنڌالاجي، ڊسمبر 1984ع.
هيءُ ڪتاب ٻارن لاءِ لکرايل سيريز تحت انسٽيٽيوٽ آف سنڌ الاجي طرفان شايع ٿيل آهي، جنهن ۾ ٻارن لاءِ مرزا صاحب جي سوانح حيات عام فهم ۽ اثرائتي انداز ۾ لکي وئي آهي.
8- ڊاڪٽر نواز علي شوق: ”مرزا قليچ بيگ“، سنڌ ثقافت ۽س ياحت کاتو 1990ع. هيءُ ڪتاب ٻاراڻي ادب جي ترقيءَ لاءِ لکرايل سيريز ۾ سنڌ ثقافت ۽ سياحت کاتي 1990ع ۾ شايع رڪايو.
9- اعجاز مرزا: ”گلدستهء قليچ“…؟

مرزا صاحب تي اڻڇپيل ڪتاب

1- حبيب الله رحيم بخش مرزا: ” شمس العلماء مرزا قليچ بحيثيت نثر نويس.“ هي تحقيق 1987ع ۾ سنڌ يونيورسٽيءَ جي سنڌي شعبي ۾ ڊاڪٽريٽ لاءِ ڪئي وئي هئي، جنهن جو رهبر ڊاڪٽر عبدالڪريم سنديلو هو. هن ٿيسز ۾ مرزا قليچ بيگ جي اصل نسل، خاندان، سوانح حيات، علمي ادبي خدمتن ۽ سندس نثر نويسي متعلق لکيو ويو آهي. ٿيسز جي آخر ۾ محقق طرفان تيار ڪيل مرزا صاحب جي ڪتابن جي فهرست، مسٽر موتيرام رامواڻيءَ جي تيار ڪيل مرزا صاحب جي ڪتابن جي فهرست ۽ خانه فرهنگ ايران حيدرآباد پاران مرزا صاحب جي ڪتابن جي تيار ڪيل انگريزي فهرست پڻ ڏني وئي آهي.
2- محترمہ نعيمه جمع تيجاڻي طرفان مرزا صاحب تي لکيل ٿيسز اڻ ڇپيل آهي. (بحواله: مرزا حبيب بيگ)
3- حاڪم چانڊيو: ” شمس العلماء مرزا قليچ بيگ جي ڊرامن جو جائزو“.
هي تحقيق سنڌ يونيورسٽي جي سنڌي شعبي ۾ ايم. اي. جي لاءِ ڪئي وئي آهي، جنهن جو رهبر پروفيسر ڊاڪٽر قاضي خادم هو. هي مونوگراف مکيه پنجن حصن ۾ ورهايل آهي. پهرئين حصي ۾ ارپنا، تصوير ۽ پنهنجي پاران، ٻئي حصي ۾ مرزا صاحب جي شخصيتن، ٽئين حصي ۾ مرزا صاحب جي ناٽڪ نويسي ۽ چوٿين حصي ۾ مرزا صاحب جي ڊرامن جو احوال ۽ پنجين حصي ۾ ڊرامن جي تاريخوار فهرست وغيره ڏنل آهي.
4- ” شمس العلماء مرزا قليچ بيگ ۽ سندس خاندان جون ادبي خدمتون“ جي عنوان تي شمس العلماء جي پوٽي، محترم اعجاز علي بيگ ولد مرزا اسد بيگ جي ڊاڪٽريٽ لاءِ ٿيسز تياري هيٺ آهي، جنهن لاءِ ڪراچي يونيورسٽيءَ ۾ پروفيسر ڊاڪٽر نواز علي ”شوق“ سندس رهبر آهي.

مرزا متعلق تحقيقي مضمون

مرزا متعلق رسالن جا خاص شمارا

(الف) ”نيئن زندگي“، سيپٽمبر 1964ع (ايڊيٽر: عبدالواحد سنڌي)
(1) شمس العلماء مرزا قليچ بيگ
محمد ابراهيم جويو
(2) قليچ، پنهنجي ڪلام جي آئيني ۾
شيخ عبدالحليم ”جوش“
(3) قليچ بيگ، ست پٽيتو اديب
ضياء الدين. ايس ”بلبل“
(4) سنڌي ادب ۽ مرزا قليچ بيگ
تسنيم جل
[5] قليچ، سنڌ جو لاثاني نثر نيوس
انور هالائي
[6] قليچ، ٻارڙن جو اديب ۽ شاعر
احمد خان ”آصف“
[7] قليچ، سنڌ جو شيڪسپيئر
پروفيسر منگهارام ملڪاڻي
[8] فخر قوم (نظم)
حافظ محمد ”احسن“ چنا
(ب) ”نئين زندگي“، جولاءِ 1991ع (نگران: علي محمد چنا)
(1) مرزا قليچ بيگ- انسان دوست اديب
محمد ابراهيم جويو
(2) مرزا قليچ بيگ- هڪ مثالي شخصيت
مراد علي مرزا
(3) مرزا قليچ بيگ جي شاعري ۽ نثر
پروفيسر نعيمه جمع تيجاڻي
(4) قليچ بيگ- سنڌي ناٽڪ جو باني
ڊاڪٽر محمد يوسف پنهور
(5) ”مقالات الحڪمت“ جو مطالعو
ڊاڪٽر ميمڻ عبدالمجيد سنڌي
(6) مرزا قليچ بيگ، سنڌي ٻولي جو نثر
نويس عبدالجبار ”عبد“
(7) جديد سنڌي ادبي عمارت ۽ اُن جو معمار
شمس العلماء مرزا قليچ بيگ
شمس العلماء ڊاڪٽر دائودپوٽو
(8) مرزا قليچ بيگ جي زندگي جا اهم واقعا
علي نواز ڀٽو
(9) هُو جي هِت هئا
ادارو
(10) قليچ (غزل)
<b ڊاڪٽر شيخ محمد ابراهيم خليل
(11) ادب جو رهبر (نظم)
مرزا سلطان حيدر بيگ
(12) زنده سدائين نام نشانبر قليچ جو
(نظم) حافظ محمد حسن چنا
(13) نظم
مرزا اسد بيگ
(ج) ٽماهي ”سنڌي سولي“، 1997ع (مرتب: تاج جويو ۽ امين لغاري)
(1) شمس العلماء مرزا قليچ بيگ
شمس العلماء ڊاڪٽر دائودپوٽو
(2) مرزا قليچ بيگ
جي. ايم. سيد
(3) اچو ته رڪارڊ رکون (تقرير)
ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ
(4) مرزا قليچ بيگ: انسان دوست اديب
محمد ابراهيم جويو
(5) مرزا قليچ بيگ: سنڌي نثر جو ابو
ڊاڪٽر غلام علي الانا
(6) قليچ ساڌو سنت
ليلاوتي هرچنداڻي
(7) لطيفيات ۾ مرزا قليچ بيگ جو حصو
ڊاڪٽر نواز علي شوق
(8) قليچ: جيئن ٻُڌو هو مون
ايم. ايڇ. پنهور
(9) مرزا قليچ بيگ ۽ خيرپور رياست
محمد علي حداد
(10) سنڌي ٻولي جو محقق: مرزا قليچ بيگ
ڊاڪٽر هدايت پريم
(11) مرزا قليچ بيگ ۽ سنڌي ٻولي
ڊاڪٽر محمد قاسم ٻگهيو
(12) قليچ جا صوفياڻا ۽ فڪري لاڙا
محمد حسين ڪاشف
(13) مرزا قليچ بيگ: هڪ شخصيت
سڪندر علي لاڙڪ
(14) قليچ ۽ اڄ جو آفيسر
ڊاڪٽر غلام قادر سومرو
(15) قليچ بيگ ۽ افسانوي ادب
ڊاڪٽر شمس الدين عرساڻي
(16) قليچ بيگ ۽ اسٽيج ڊرامو
مراد علي مرزا
(17) ”مقالات الحڪمت“ جو مطالعو
ڊاڪٽر ميمڻ عبدالمجيد سنڌي
(18) قليچ: سنڌي شاعريءَ ۾ نون لاڙن جو ترجمان
نصير مرزا
(19) مرزا قليچ بيگ جي غزل گوئي
ڊاڪٽر عبدالجبار جوڻيجو
(20) مرزا قليچ بيگ ۽ سنڌي رباعي
مرزا ڪاظم رضا بيگ
(21) قليچ ۽ سندس قلمي مسودا
محمد حبيب بيگ مرزا
(22) قليچ جنم ڏينهن
شفيق احمد کوسو (ڪمشنر حيدرآباد)
(23) قليچ ادبي سيمينار (اکين ڏٺو احوال)
امين لغاري
سنڌي ٻولي اختياري پاران 4- آڪٽوبر 1997ع تي ملهايل ”قليچ ادبي سيمينار“ ۾ پڙهيل مقالا به شامل ڪيا ويا
(د) ”ڪينجهر“، سنڌي شعبو سنڌ يونيورسٽي، 1999ع
(مرتب: هدايت ”پريم“)
(1) پيش لفظ
ڊاڪٽر قاضي خادم
(2) شيڪسپيئر جو مترجم
پروفيسر منگهارام ملڪاڻي
(3) شاهه جي رسالي جو محقق
ڊاڪٽر الياس عشقي
(4) مرزا قليچ بيگ جي ناول نگاري
ڊاڪٽر غلام حسين پٺاڻ
(5) قليچ: سنڌي ناٽڪ جو باني
ڊاڪٽر محمد يوسف پنهور
(6) ٻه تقريرون
عبدالقيوم صائب
(7) ”سائو پن يا ڪارو پنو“ (اڀياس)
ڊاڪٽر نور افروز خواجه
(8) مرزا قليچ بيگ جي ڪلام ۾ تصوف
ڊاڪٽر هدايت پريم
(9) مرزا قليچ بيگ جي اولاد جون ادبي خدمتون
ڊاڪٽر قمر جهان مرزا
(10) مرزا قليچ بيگ بحيثيت آکاڻي نويس
ڊاڪٽر تهمينه مفتي
(11) مرزا قليچ بيگ، شڪارپور ۾
ڊاڪٽر انور ”فگار“ هَڪڙو
(12) شاهه جو محقق، مرزا قليچ بيگ
غلام مصطفى کهڙو

مرزا متعلق ڪتابن ۾ آيل مواد

(1) ”سنڌي سونهارا“، 1932ع
. (2) نارائڻداس ميوارام ڀمڀاڻي: ”ادبي گلشن“، سنڌ پبلشنگ هائوس، ڪراچي، 1946ع
(3) جي. ايم. سيد: ”جنب گذاريم جن سين“، (جلد پهريون)،
سنڌي ادبي بورڊ، 1967ع.
(4) مولانا دين محمد وفائي: ”تذڪره مشاهير سنڌ“ (جلد پهريون)
، سنڌي ادبي بورڊ، 1974ع.
(5) ڊاڪٽر غلام علي الانا: ”سنڌي نثر جي تاريخ“
، زيب ادبي مرڪز، حيدرآباد، 1977ع
. (6) علامه عمر بن محمد دائودپوٽو: ”مضمون ۽ مقالا“
، ڀٽ شاهه ثقافتي مرڪز ڪاميٽي، 1978ع.
(7) پير علي محمد راشدي: ”اُهي ڏينهن اُهي شينهن“، (جلد ٽيون)،
سنڌي ادبي بورڊ، 1981ع.
(8) ڊاڪٽر اياز قادري: ”سنڌي غزل جي اوسر“، (جلد ٻيو)
، سنڌالاجي ڄامشورو، 1984ع.
(9) خورشيد. ايم. عباسي: ”ادبي اُهڃاڻ“، (”شاهه ايليا“ ڊرامي جو ادبي جائزو)
، ڪافي پبليڪيشن ڪراچي.
(10) اڪبر لغاري: ”سنڌي ادب جو مختصر جائزو“
، نيو فيلڊس پبليڪيشن حيدرآباد، 1993ع
. (11) مخدوم محمد زمان ”طالب المولى“: ”ياد رفتگان“
، سنڌي ادبي بورڊ، 1994ع.
(12) ڊاڪٽر هدايت پريم: ”سنڌي ٻوليءَ جا محقق“
، سنڌ تحقيقي بورڊ، حيدرآباد سنڌ، 1994ع.
(13) ڊاڪٽر عبدالجبار جوڻيجو: ”سنڌي ادب جي مختصر تاريخ“
، روشني پبليڪيشن ڪنڊيارو، 1994ع.
(14) ڊاڪٽر غلام محمد لاکو: ”سنڌ جو تاريخي ۽ تحقيقي جائزو“
، مارئي سماجي سنگت ڪراچي، 1997ع.
(15)خانبهادر محمد صديق ميمڻ: ”سنڌ جي ادبي تاريخ“،
انسٽيٽيوٽ آف سنڌالاجي، 2000ع.
(16) ڊاڪٽر شمس الدين عرساڻي: ”فن، شخصيت ۽ انداز“، (سنڌ جو قومي عالم ۽ اديب)
ڪتابي دنيا اِشاعت، حيدرآباد، 2003ع.

مرزا صاحب متعلق رسالن ۾ شايع ٿيل مضمون/مقالا

(1) محمد صديق مسافر: ”مرحوم مغفور شمس العلماء خانبهادر مرزا قليچ بيگ جي سوانح حيات“، ملان اسڪول ٽنڊو باگو جي مخزن، شمارو 7، 1935ع.
(2) مولانا دين محمد وفائي: ”مرزا قليچ بيگ“، ”الوحيد“ (سنڌ آزاد نمبر)، 1936ع.
(3) مولانا غلام مصطفى قاسمي: ”مرزا قليچ بيگ مرحوم“، نئين زندگي، آگسٽ 1952ع.
(4) شفيع محمد علوي: ”مرزا قليچ بيگ جي شاعير“، نئين زندگي، جولاءِ 1953ع ۽ آگسٽ 1954ع.
(5) لطف الله بدوي: ”مرزا قليچ بيگ نثر نويس جي حيثيت ۾“، نئين زندگي، آگسٽ 1954ع.
(6) عبدالغفور انصاري: ”مرزا قليچ بيگ مزاحيه نگار جي حيثيت ۾“، نئين زندگي، جولاءِ 1955ع.
(7) افضل بيگ مرزا: ”مرزا قليچ بيگ جا اڻ ڇپيل ڪتاب“، نئين زندگي، آگسٽ 1955ع.
(8) مهرالنساء عبدالله: ”مرزا قليچ بيگ ۽ زنانو ادب“، نئين زندگي، جولاءِ 1956ع.
(9) ڊاڪٽر شيخ محمد ابراهيم خليل: ”مرزا قليچ بيگ جي شاعري“، نئين زندگي، جولاءِ 1956ع.
(10) موتي رام. ايس. رامواڻي: ”شمس العلماء مرزا قليچ بيگ“، نئين زندگي، جولاءِ 1956ع.
(11) عزيز الرحمان ٻگهيو: ”مرزا قليچ بيگ جي ناٽڪ نويسي“نئين زندگي، جولاءِ 1956ع.
(12) موتي رام.ايس.رامواڻي: ”قليچ جا لکيل ڪتاب“نئين زندگي، آگسٽ 1956ع.
(13) شمس العلماء ڊاڪٽر عمر بن محمد دائودپوٽو: ”مرزا قليچ بيگ: سندس سوانح ۽ ڪلام تي مختصر تذڪرو“
شيخ عبدالعزيز قنڌاري: ”شمس العلماء مرزا قليچ بيگ“، نئين زندگي، جولاءِ 1958ع.
(14) شيخ عبدالعزيز قنڌاري: ”شمس العلماء مرزا قليچ بيگ“، نئين زندگي، جولاءِ 1958ع.
(15)غلام شبير: ”ديوان قليچ جو مطالعو“، نئين زندگي، جولاءِ 1958ع.
(16) حسين جمع تيجاڻي: ”ديوان قليچ جو مطالعو“، نئين زندگي، آگسٽ 1958ع.
(17) منير سولنگي: ”مرزا قليچ بيگ جو اردو ڪلام“، نئين زندگي، جولاءِ 1959ع
(18) ٽماهي ”مهراڻ“: ”تحفة النسوان“، ”شاهه ايليا“، ”مقالات الحڪمت“ (تبصرا)، 1959ع
. (19) مرزا اجمل بيگ: ”قليچ جي زندگي جو زائچو“، نئين زندگي ۽ جولاءِ 1968ع.
(20 محمد ابراهيم جويو: ”مرزا قليچ بيگ- انسان دوست اديب“، نئين زندگي، جولاءِ 1967ع
. (21) مرزا افضل بيگ: ”مرزا قليچ بيگ اديب اعظم“، نئين زندگي، آگسٽ 1968ع.
(22) رسول بخش پليجو: ”سنڌيءَ جو محسن اعظم“، نئين زندگي، آگسٽ 1968ع.
(23) ميمڻ عبدالمجيد سنڌي: ”مرزا قليچ بيگ جو تخليقي ادب“، نئين زندگي، آگسٽ 1968ع
. (24) ميمڻ عبدالغفور سنڌي: ”مرزا قليچ بيگ جو تخليقي ادب“، نئين زندگي، آگسٽ 1968ع
. (25)ميمڻ عبدالمجيد سنڌي: ”مرزا قليچ بيگ- سنڌي ادب جو عظيم محسن“، نئين زندگي، جولاءِ 1969ع
. (26) ميمڻ عبدالمجيد سنڌي: ”شمس العلماء مرزا قليچ بيگ“، نئين زندگي، جولاءِ 1971ع.
(27) محمد علي حداد: ”شمس العلماء مرزا قليچ بيگ ۽ رياست خيرپور“، ”نئين زندگي، 1972ع.
(28) پير حسام الدين راشدي: ”مرزا قليچ بيگ جي ڪتب خاني ۾ چند گهڙيون“، ”سنڌي پبليڪيشن“ مرتب: خان محمد پنهور جو ”پير حسام الدين راشدي نمبر“، اپريل 1973ع (۽ پڻ ”ڳالهيون ڳوٺ وڻن جون“ ۾ آيل).
(29) رشيد فرزانه پور: ”شمس العلماء مرزا قليچ بيگ“، نئين زندگي، مئي – جون 1974ع.
(30) محمد ابراهيم جويو: ”منهنجا بزرگ، منهنجا دوست“، ٽماهي ”مهراڻ“، 3-4/1974ع.
(31) ڊاڪٽر اياز قادري: ”شمس العلماء مرزا قليچ بيگ“، نئين زندگي، جنور- فيبروري 1976ع.
(32) علي نواز ڊي لغاري: ”مرحوم مرزا قليچ بيگ“، نئين زندگي، جون-جولاءِ 1977ع.
(33) ميمڻ عبدالغفور سنڌي: ”مرزا قليچ بيگ“، پيغام، جولاءِ 1978ع.
(34) ابن الياس سومرو: ”مرزا قليچ بيگ، هڪ شخصيت“، نئين زندگي، جولاءِ………؟
(35) نعيمه جمع تيجاڻي: ”مرزا قليچ بيگ، سنڌ جي اوپن يونيورسٽي“، نئين زندگي، جولاءِ 1979ع.
(36) نعيمه جمع تيجاڻي: ”انڪوائري آفيسر تي هڪ نظر“، پيغام، جولاءِ 1980ع.
(37) ڪريم بخش خالد: ”شمس العلماء مرزا قليچ بيگ“، پيغام، جولاءِ 1981ع.
(38) نعيمه جمع تيجاڻي: ”قليچ جي ڪتابن جو تعارف“، نومبر-ڊسمبر 1982ع.
(39) سليم سهتو: ”مقالات الحڪمت تي بصرو“، پيغام، نومبر-ڊسمبر 1982ع.
(40) مراد علي مرزا: ”مرزا قليچ بيگ جي شخصيت“، پيغام، 1983ع.
(41) نعيمه جمع تيجاڻي: ”مرزا قليچ بيگ اڳ به رهبر، اڄ به رهبر“، پيغام، مئي 1983ع.
(42) دادا سنڌي: ”قليچ خاندان ۽ سنڌي ڪتاب“، نئين زندگي، جولاءِ 1984ع.
(43) نعيمه جمع تيجاڻي: ”مرزا قليچ بيگ ۽ غلام علي چاڳلا“، نئين زندگي، نومبر-ڊسمبر 1984ع.
(44) علامه دائود پوٽو: ”مرزا قليچ بيگ“، نئين زندگي، مئي-جون 1985ع.
(45) ڊاڪٽر شمس الدين عرساڻي: ”مرزا قليچ بيگ بحيثيت نقاد“، پيغام، جولاءِ 1985ع
(46) الطاف سومرو: ”مرزا قليچ بيگ سنڌي ادب جو ابو“، پيغام، جولاءِ 1986ع.
(47) ڊاڪٽر غلام محمد لاکو: ”ڪيميائي سعادت تي تبصرو“، ٽماهي ”مهراڻ“، 4/1986ع.
(48) ڊاڪٽر غلام محمد لاکو: ”مرزا قليچ بيگ“، ماهوار ”گل ڦل“، مارچ 1987ع.
(49) نعيمه جمع تيجاڻي: ”مرزا قليچ بيگ“، نئين زندگي، اپريل 1987ع.
(50) مراد علي مرزا: ”مرزا قليچ بيگ“، نئين زندگي، اپريل 1987ع
. (51)ڊاڪٽر غلام رسول بلوچ: ”مرزا قليچ بيگ“، نئين زندگي، اپريل 1987ع.
(52) الياس عشقي: ”شاهه جي رسالي جو پهريون محقق- مرزا قليچ بيگ“، ”مهراڻ“، 1/1987ع.
(53) علي احمد بروهي: ”مرزا قليچ بيگ“، پيغام، جولاءِ 1987ع.
(54) سحر امداد: ”مرزا قليچ بيگ، سنڌ جو سپوت“، ”ڪينجهر“ 1993ع، سنڌي شعبو سنڌ يونيورسٽي.
(55) مرزا مراد علي بيگ: ”مرزا قليچ بيگ جي شخصيت“ ٽماهي ”سنڌي ادب“، سنڌالاجي، 1994ع.
(56) ڊاڪٽر قاسم ٻگهيو: ”مرزا قليچ بيگ – سنڌي ٻولي ۽ ادب جو سدا روشن سج“، ”مهراڻ“، 1/1997ع.
(57) سڪندر علي لاڙڪ: ”مرزا قليچ بيگ“، نئين زندگي، مارچ – اپريل 1997ع.
(58) ڊاڪٽر قمر جهان مرزا: ”مرزا قليچ بيگ جو نثري اسلوب“، نئين زندگي، ڊسمبر 2002ع.
(59) ڊاڪٽر مهرالنساء لاڙڪ: ”عالمن جو آفتاب مرزا قليچ بيگ“، ”عبرت“ ميگزين 15 آڪٽوبر 2003ع.

پڻ ڏسو

• ڪشنچند بيوس
• محمد صديق مسافر
• فتح محمد سيوهاڻي
• بردو سنڌي