ٻاهرين خلاء

بنيادي طور تي خالي هجڻ ڪري، ٻاهرين خلا ابتدائي (ڳاڙهي) ڪهڪشائن کي بغير ڪنهن رڪاوٽ جي ڏسڻ جي اجازت ڏئي ٿي، جيئن ته "ويب جي پهرين ڊيپ فيلڊ" جي هن تصوير ۾ نظر اچڻ ٿيون.

ٻاهرين خلاء (Outer Space) يا صرف خلا، اها وسعت آهي، جيڪي ڌرتيء جي ماحول، وايو منڊل (Atmosphere) کان ٻاهر ۽ فلڪياتي جسمن (Celestial Bodies) جي وچ ۾ موجود آهي. ان ۾ ذرڙن جي گھاٽائي جي انتهائي گهٽ سطح شامل آهي، جيڪي گهڻو ڪري هائيڊروجن ۽ هيليم جي پلازما جو هڪ مڪمل خلا کي ٺاهيندي آهي، جيڪا برقي مقناطيسي شعاعن، ڪائناتي شعاعن، نيوٽرينوس، مقناطيسي ميدان ۽ مٽيءَ سان ڀريل آهي. ٻاهرين خلا جو بنيادي گرمي پد، جيئن بگ بينگ مان پس منظر جي شعاعن پاران مقرر ڪيو ويو آهي، 2.7 ڪيلون {(C°)(270-)} يا {(F°)(455-)} آهي.

ڪهڪشائن جي وچ ۾ پلازما ڪائنات ۾ بيرونڪ (عام) مادي جو اڌ حصو سمجهيو ويندو آهي، جنهن جي عددي گھاٽائي هڪ هائيڊروجن ايٽم في ڪعبي ميٽر کان گهٽ آهي ۽ هڪ حر حرڪي گرمي پد لکين ڪيلون آهي. مادي جي مقامي ارتڪاز (concentration) تارن ۽ ڪهڪشائن ۾ ڳري وئي آهي. الڪهڪشائن جي وچ جا خلا ڪائنات جي مقدار جو گهڻو حصو وٺن ٿا، پر ڪهڪشائن ۽ ستارن جا نظام به تقريبن مڪمل طور تي خالي جاءِ تي مشتمل آهن. مشاهدي واري ڪائنات ۾ باقي مايو-توانائي جو گهڻو حصو هڪ نامعلوم شڪل مان ٺهيل آهي، جنهن کي ڊارڪ ميٽر ۽ ڊارڪ انرجي سڏيو ويندو آهي.

ٻاهرين خلا ڌرتيء جي مٿاڇري کان مٿي هڪ خاص اوچائي تي شروع نٿو ٿئي. ڪارمان لائن (Karman Line)، سمنڊ جي سطح کان 100 ڪلوميٽر (62 ميل) جي اوچائي تي، روايتي طور تي خلائي معاهدن ۽ ايرو اسپيس رڪارڊ رکڻ لاءِ ٻاهرين خلا جي شروعات طور استعمال ٿيندي آهي. مٿئين اسٽراسفير ۽ ميسوسفيئر جا ڪجهه حصا ڪڏهن ڪڏهن "ويجھو خلا" طور حوالو ڏنو ويندو آهي. بين الاقوامي خلائي قانون جو فريم ورڪ ٻاهرين خلا جي معاهدي، اوٽر اسپيس ٽريٽي پاران قائم ڪيو ويو، جيڪو 10 آڪٽوبر، 1967ع تي عمل ۾ آيو. هي معاهدو مختاري جي ڪنهن به دعويٰ کي رد ڪري ٿو ۽ سڀني رياستن کي آزاديءَ سان ٻاهرين خلا کي ڳولڻ جي اجازت ڏئي ٿو. ٻاهرين خلا جي پرامن استعمال لاءِ گڏيل قومن جي ٺهرائن جي مسودي جي باوجود، سيٽلائيٽ مخالف هٿيارن کي ڌرتيءَ جي مدار ۾ آزمايو ويو.

اهو تصور ته ڌرتيء ۽ چنڊ جي وچ ۾ خلا هڪ خلا ضرور هجڻ گهرجي، پهريون ڀيرو 17هين صدي عيسويء ۾ پيش ڪيو ويو، جڏهن سائنسدان دريافت ڪيو ته هوا جو دٻاء اوچائي سان گهٽجي ويندو آهي. 20هين صدي عيسويء ۾ ٻاهرين خلا جي وڏي پيماني تي اڀياس ڪئي وئي، جڏهن انڊرومئڊا ڪهڪشان جو فاصلو پهريون ڀيرو ماپيو ويو، ساڳئي صديء ۾، وڏي اونچائي واري غبارن جي پروازن جي آمد سان انسان بعد ۾ خلا جي فزيڪل ڳولا شروع ڪئي. اهو عملي واري راڪٽ پروازن کان پھريان هو ۽ پوءِ سال 1961ع ۾ سوويت يونين جي يوري گاگارين پاران پهريون ڀيرو ڌرتيءَ جو مدار تائين پهتو ويو.

شين، انسان سميت، کي خلا ۾ رکڻ جي اقتصادي قيمت تمام گهڻي آهي، جيڪا انساني خلائي اڏام کي ڌرتيءَ جي گھٽ مدار ۽ چنڊ تائين محدود ڪري ٿي. ٻي پاسي اڻ ڄاتل خلائي جهاز شمسي نظام جي سڀني سڃاتل سيارن تائين پهچي ويا آهن. خلا ۽ تابڪاري جي خطرن جي ڪري ٻاهرين خلا انساني ڳولا لاءِ هڪ مشڪل ماحول جي نمائندگي ڪري ٿي. مائڪرو گريوٽي (Microgravity) انساني جسمانيات تي هڪ منفي اثر آهي جيڪو ٻنهي عضلات جي ايٽروفي ۽ هڏن جي نقصان جو سبب بڻائيندو آهي.

اصطلاحون

مختصر اصطلاح، "خلا" جو استعمال، جنهن جي معنيٰ آهي "ڌرتيءَ جي آسمان کان ٻاهر جو علائقو"، مڪمل اصطلاح "ٻاهرين خلا" جي استعمال کان اڳڀرائي ڪري ٿي، جنهن ۾ هن معنيٰ جو سڀ کان اول درج ٿيل استعمال جان ملٽن جي هڪ مهاڳ نظم، "پيراڊائز لوسٽ" (Paradise Lost) ۾ ڪيو ويو آهي، جنهن کي 1667ع ۾ شايع ڪيو ويو. ٻاهرين خلا جي اصطلاح 1842ع کان انگريزي شاعر ليڊي ايملين اسٽوارٽ-ورٽلي جي هڪ نظم، جيڪا ”ميڊن آف ماسڪو“ جي نالي سان مشهور ٿي، ۾ موجود آهي، پر فلڪيات ۾ ٻاهرين خلا جي اصطلاح پهرين ڀيرو 1845ع ۾ اليگزينڊر وون هومبولٽ ڪيو. ھي اصطلاح آخرڪار ايچ.جي. ويلز جي لکڻين جي ذريعي سال 1901ع کان پوءِ مشهور ٿي. ٿيوڊور وون ڪارمان (Theodore von Kármán) ڌرتيءَ کان مٿي اوچائي واري جڳھه کي نالو ڏيڻ لاءِ "آزاد خلا" جو اصطلاح استعمال ڪيو جتي خلائي جهاز ڪافي حد تائين ماحول جي ڇڪڻ کان آزاد حالتن تائين پھچن ٿا ۽ ان کي وايو منڊل کان ڌار ڪري ٿي. اها قانوني خلا جي سڃاڻپ ڪري ٿي. مٿيون علائقا جيڪا ملڪن جي اختيار کان آزاد آهن.

"خلائي" (space born) ظاهر ڪري ٿو ٻاهرين خلا ۾ موجود، خاص طور تي جيڪڏهن خلائي جهاز ذريعي سفر ڪيو وڃي. ساڳي طرح، "خلائي" (space based) جو مطلب آهي ٻاهرئين خلا جي يا ڪنهن سياري جي (شي،