ماحولياتي نظام
ماحولياتي نظام (Ecosystem) هڪ اهڙو نظام آهي جيڪو جاندارن پاران انهن جي ماحول سان رابطي ۾ ٺاهيو ويندو آهي. ماحول جا حياتياتي ۽ غير حياتياتي جزا (biotic and abiotic components) غذائي چڪر ۽ توانائي جي وهڪري ذريعي هڪ ٻئي سان ڳنڍيل آهن. ڌرتيء تي موجود سڀئي ماحولياتي نظام گڏجي ڪري ڌرتيء جو حياتي جو دائرو جوڙين ٿا.
ماحولياتي نظام ٻاهرين ۽ اندروني عنصرن جي ذريعي ڪنٽرول ڪيا ويندا آهن. ٻاهرين عنصر، آبهوا (climate) سميت، ماحولياتي نظام جي جوڙجڪ کي ڪنٽرول ڪن ٿا، پر اهي ان کان متاثر نه ٿيندا آهن. ان جي ابتڙ، اندروني عنصر ماحولياتي نظام جي عملن کي ڪنٽرول ڪن ٿا ۽ پاڻ به ان کان متاثر ۽ ڪنٽرول ٿيندا آهن. انهن ۾ سڙڻ، موجود نسلن جا قسم، جڙ مقابلو، ڇانو، خلل ۽ جانشيني شامل آهن. جڏهن ته ٻاهرين عنصر عام طور تي طئي ڪندا آهن ته هڪ ماحولياتي نظام ۾ ڪهڙا وسيلا ان پٽ آهن. ماحولياتي نظام اندر انهن جي دستيابي اندروني عنصرن جي ذريعي ڪنٽرول ڪئي ويندي آهي. ماحولياتي نظام متحرڪ، وقتي خلل جي تابع ۽ هميشه ماضي جي خلل مان بحال ٿيڻ جي عمل ۾ متحرڪ آهن. هڪ ماحولياتي نظام جي پنهنجي توازن واري حالت جي ويجهو رهڻ جي رجحان کي ان جي "مزاحمت" (Resistance) سڏيو ويندو آهي. ان جي خلل کي جذب ڪرڻ ۽ ٻيهر منظم ڪرڻ جي صلاحيت، جڏهن ته تبديلي مان گذرندي بنيادي طور تي ساڳيو ڪم، بناوت، سڃاڻپ کي برقرار رکڻ لاءِ ان جي ماحولياتي لچڪ کي ان جي "ماحولياتي لچڪ" (ecological resilience) سڏيو ويندو آهي.
ماحولياتي نظام جو مطالعو مختلف طريقن سان ڪري سگهجي ٿو. نظرياتي مطالعو، ڊگهي عرصي تائين مخصوص ماحولياتي نظام جي نگراني ڪندڙ مطالعو، اهي جيڪي ماحولياتي نظام جي وچ ۾ فرق کي ڏسن ٿا ته جيئن اهي ڪيئن ڪم ڪن ٿا ۽ هٿرادو تجربن جي هدايت ڪن ٿا. بايومز ماحولياتي نظام جا عام طبقا يا درجا آهن. بهرحال. بايومز ۽ ماحولياتي نظام جي وچ ۾ ڪو واضح فرق ناهي. ماحولياتي نظام جي درجه بندي مخصوص قسم جي ماحولياتي درجه بندي آهي (جيڪي ماحولياتي نظام جي تعريف جي سڀني چئن عنصرن تي غور ڪن ٿا: هڪ حياتياتي جزو. هڪ ابيوٽڪ ڪمپليڪس. انهن جي وچ ۾ ۽ انهن جي اندر رابطي. ۽ جسماني جڳهه جيڪا اهي قبضو ڪن ٿا). حياتياتي عنصر جاندار شيون آهن (جهڙوڪ ٻوٽا). جڏهن ته ابيوٽڪ غير جاندار جزا آهن (جهڙوڪ مٽي). ٻوٽا توانائي کي نظام ۾ داخل ٿيڻ جي اجازت ڏين ٿا (فوٽو سنٿيسس ذريعي) ۽ ٻوٽن جي ٽشو جي تعمير. جانور مادي جي حرڪت ۾ اهم ڪردار ادا ڪن ٿا (۽ نظام ذريعي توانائي. ٻوٽن ۽ هڪ ٻئي کي کارائڻ سان). اهي موجود ٻوٽن ۽ مائڪروبيل بايوماس جي مقدار تي پڻ اثر انداز ٿين ٿا. مئل نامياتي مادو کي ٽوڙڻ سان، ڊڪپوزر ڪاربن کي واپس فضا ۾ ڇڏيندا آهن ۽ مئل بايوماس ۾ ذخيرو ٿيل غذائي اجزاء کي واپس هڪ شڪل ۾ تبديل ڪندي غذائي سائيڪلنگ کي آسان بڻائيندا آهن جيڪو ٻوٽن ۽ مائڪروبس پاران آساني سان استعمال ڪري سگهجي ٿو.
ماحولياتي نظام مختلف قسم جون شيون ۽ خدمتون مهيا ڪن ٿا جن تي ماڻهو انحصار ڪن ٿا، ۽ شايد ان جو حصو هجن. ماحولياتي سامان ۾ ماحولياتي عملن جهڙوڪ پاڻي، کاڌو، ايندھن، تعميراتي مواد، ۽ دوائن جي ٻوٽن جي "مُلڪ، مادي شيون" شامل آهن. ٻئي طرف، ماحولياتي خدمتون عام طور تي "قيمتي شين جي حالت يا مقام ۾ بهتري" آهن. انهن ۾ هائڊروولوجيڪل چڪر جي سار سنڀال ۽ هوا جي صفائي جهڙيون شيون شامل آهن.
Ecosystems provide a variety of goods and services upon which people depend, and may be part of. Ecosystem goods include the "tangible, material products" of ecosystem processes such as water, food, fuel, construction material, and medicinal plants. Ecosystem services, on the other hand, are generally "improvements in the condition or location of things of value". These include things like the maintenance of hydrological cycles, cleaning air and water, the maintenance of oxygen in the atmosphere, crop pollination and even things like beauty, inspiration and opportunities for research. Many ecosystems become degraded through human impacts, such as soil loss, air and water pollution, habitat fragmentation, water diversion, fire suppression, and introduced species and invasive species. These threats can lead to abrupt transformation of the ecosystem or to gradual disruption of biotic processes and degradation of abiotic conditions of the ecosystem. Once the original ecosystem has lost its defining features, it is considered "collapsed". Ecosystem restoration can contribute to achieving the Sustainable Development Goals.
قدرتي ماحول جو اھڙو حصو جنهن ۾ جاندار ۽ بي جان جزا ھڪٻئي تي ڀاڙيندا ھجن تنھن کي ايڪو سسٽم چئبو آهي. ڌرتيء تي موجود سڀئي ايڪو سسٽم گڏجي ڪري ڌرتيء جو دائرہء حيات جوڙين ٿا.
