فرٽز هيبر

فِرٽز هيبر (انگريزي: Fritz Haber) هڪ جرمن ڪيميا دان هو، جيڪو هيبر-بوش عمل جي ايجاد لاءِ مشهور آهي، جنهن ذريعي نائٽروجن مان امونيا ٺاهڻ ممڪن بڻيو. هي ايجاد زراعت، ڀاڻ جي صنعت، ۽ انساني خوراڪ جي پيداوار ۾ انقلاب آندو. هو 1918ع ۾ ڪيمسٽري جي نوبل انعام سان نوازيو ويو. ساڳئي وقت، هو پهريئن عالمي جنگ دوران ڪيميڪل هٿيارن جي ترقيءَ جو اڳواڻ پڻ رهيو، جنهن سبب سندس ڪم تي اخلاقي طور تي تنقيد به ٿيندي رهي آهي.

پيدائش	9 ڊسمبر 1868(1868-12-09) بريسلاو، صوبو سائليشيا، ڪنگڊم آف پروشيا، اتر جرمن ڪنفيڊريشن
وفات	29 جنوري 1934 (عمر 65 سال) بيسل، سوئٽزرلينڊ
قوميت	جرمن
مادر علمي	هائيڊلبرگ يونيورسٽي برلن يونيورسٽي (پي ايڇ ڊي) ٽيڪنيشي يونيورسٽي برلن
شھرت جو ڪارڻ	هيبر عمل هيبر جو راڄ پيدائش-هيبر چڪر هيبر-ويس رد عمل ڪيميائي جنگ ڀاڻ مٿاڇري سائنس [Haber process]]|Haber's rule Born–Haber cycle|Haber–Weiss reaction|Chemical warfare|Fertilizers|Surface science
جيون ساٿي	ڪلارا ايمر واهر شادي* شارلٽ ناٿن* طلاق ٿي وئي () Clara Immerwahr]]|1901|1915|end=d}} Charlotte Nathan (ش. 1917; ط. 1927)
ٻار ٻچا	3
اعزاز	آئرن ڪراس (1915) ڪيميا ۾ نوبل انعام (1918) رمفورڊ ميڊل (1932) NAS جي بين الاقوامي ميمبرشپ (1932)
'سائنسي پيشو'
شعبو	فزيڪل ڪيمسٽري
ادارا	سوئس فيڊرل انسٽيٽيوٽ آف ٽيڪنالاجي (ETH Zurich) يونيورسٽي آف ڪارلسروهي

Fritz Jakob Haber (de

فرٽز جيڪب هيبر (جرمن ٻولي: ; 9 ڊسمبر 1868 - 29 جنوري 1934) هڪ جرمن ڪيمسٽ هو جنهن کي 1918 ۾ ڪيمسٽري ۾ نوبل انعام مليو هو هيبر عمل جي ايجاد لاءِ، هڪ طريقو جيڪو صنعت ۾ نائٽروجن گئس ۽ هائيڊروجن گئس مان امونيا کي گڏ ڪرڻ لاءِ استعمال ڪيو ويندو هو. هي ايجاد ڀاڻ ۽ ڌماڪيدار مواد جي وڏي پيماني تي ٺهڻ لاءِ اهم آهي. اندازو لڳايو ويو آهي ته سالياني عالمي خوراڪ جي پيداوار جو ٽيون حصو هيبر-بوش عمل مان امونيا استعمال ڪندو آهي، ۽ هي کاڌو دنيا جي تقريبن اڌ آبادي جي مدد ڪري ٿو.

German chemist who received the Nobel Prize in Chemistry in 1918 for his invention of the Haber process, a method used in industry to synthesize ammonia from nitrogen gas and hydrogen gas. This invention is important for the large-scale synthesis of fertilizers and explosives. It is estimated that a third of annual global food production uses ammonia from the Haber–Bosch process, and that this food supports nearly half the world's population. For this work, Haber has been called one of the most important scientists and industrial chemists in human history. Haber also, along with Max Born, proposed the Born–Haber cycle as a method for evaluating the lattice energy of an ionic solid.

Haber, a known German nationalist, is also considered the "father of chemical warfare" for his years of pioneering work developing and weaponizing chlorine and other poisonous gases during World War I. He first proposed the use of the heavier-than-air chlorine gas as a weapon to break the trench deadlock during the Second Battle of Ypres. His work was later used, without his direct involvement, to develop the Zyklon B pesticide used for the killing of more than 1 million Jews in gas chambers in the greater context of the Holocaust.

After the Nazis' rise to power in 1933, Haber resigned from his position. Already in poor health, he spent time in various countries before Chaim Weizmann invited him to become the director of the Sieff Research Institute (now the Weizmann Institute) in Rehovot, Mandatory Palestine. He accepted the offer but died of heart failure mid-journey in a Basel, Switzerland hotel on 29 January 1934, aged 65.

فِرٽز هيبر 9 ڊسمبر 1868ع تي برسلائو، پروشيا (اڄ جو وروڪلاو، پولينڊ) ۾ هڪ يهودي واپاري خاندان ۾ ڄائو. هو تعليم يافته ۽ ذهين هو، جنهن ڪيميا ۾ خاص دلچسپي رکي. هن برلن، هايدلبرگ ۽ ٻين يونيورسٽين مان تعليم حاصل ڪئي.

1909ع ڌاري، فِرٽز هيبر هڪ نئون ڪيميائي عمل ايجاد ڪيو، جنهن ۾ نائٽروجن (N₂) ۽ هائيڊروجن (H₂) مان تيز دٻاءُ ۽ حرارت تحت امونيا (NH₃) پيدا ڪئي ويندي آهي. هن عمل کي بعد ۾ جرمن انجنيئر ڪارل بوش سان گڏ ترقي ڏئي صنعتي طور تي لاڳو ڪيو ويو، جيڪو اڄ به ڀاڻ جي صنعت جو بنياد آهي. هن ايجاد سبب انساني آبادي کي وڌندڙ خوراڪ جي ضرورت پوري ڪرڻ ۾ مدد ملي.

فِرٽز هيبر کي سندس ڪيميا جي شعبي ۾ خدمتن جي عيوض 1918ع ۾ نوبل انعام براءِ ڪيمسٽري سان نوازيو ويو.

پهريئن عالمي جنگ دوران، فِرٽز هيبر جرمن حڪومت لاءِ ڪم ڪندي ڪيميڪل هٿيارن جي ترقي ڪئي. سندس اڳواڻيءَ ۾ ڪلورين گئس جهڙا زهرناڪ هٿيار تيار ڪيا ويا، جيڪي 1915ع ۾ Ypres جي جنگ ۾ استعمال ٿيا. جنگي ڪيميا جي ترقيءَ سبب کيس "Father of Chemical Warfare" به سڏيو ويندو آهي. سندس هي ڪم انساني اخلاقيات جي حوالي سان سخت تڪرارن جو شڪار رهيو. فِرٽز هيبر جي زال، ڪلارا ايمرور، پاڻ به ڪيميا دان هئي. هوءَ هٿيارن جي استعمال جي سخت مخالف هئي. ڪلورين گئس جي استعمال کان ٿورو پوءِ، ڪلارا پاڻ کي گولي هڻي خودڪشي ڪري ڇڏي، جنهن سان فِرٽز هيبر جي زندگي ڏک سان ڀرجي وئي.

نازي دور جي اچڻ سان، فِرٽز هيبر جي يهودي نسل هجڻ سبب کيس جرمني ڇڏڻ تي مجبور ڪيو ويو، جيتوڻيڪ هو اڳ ۾ ئي عيسائيت قبول ڪري چڪو هو. هن سوئٽزرلينڊ ۽ بعد ۾ برطانيا ڏانهن هجرت ڪئي. 29 جنوري 1934ع تي، فِرٽز هيبر، سوئٽزرلينڊ جي شهر باسل ۾ وفات ڪري ويو.

فِرٽز هيبر جو ڪم انساني ترقي ۽ تباهي ٻنهي سان جڙيل آهي. امونيا جي پيداوار سان اربين ماڻهن جي بک کان بچاءُ ٿيو، پر سندس هٿيارن جي ترقي ڪيترن جي موت جو ڪارڻ پڻ بڻي. سندس زندگي اڄ به سائنس ۽ اخلاقيات جي وچ واري حد جي علامت طور ڏسجي ٿي.