زاهده خاتون شيرواني
| زاهده خاتون شيرواني | |
|---|---|
| پيدائش | زاھده بيگم 18 ڊسمبر 1894 ڀيڪمپور، ڀيڪمپور ۽ داتائولي (علي ڳڙھ) رياست, برطانوي راج, هاڻ ڀارت |
| وفات | 2 فيبروري 1922 (عمر 27 سال) ڀيڪمپور، ڀيڪمپور ۽ داتائولي (علي ڳڙھ) رياست, هاڻ ڀارت |
| مدفن | علي ڳڙھ، اتر پرديش، ڀارت |
| قوميت | ڀارتي |
| ٻيا نالا | زے خے شين (1912–1922)
نزھت گل (1905–1911) |
| سَرگَرمُ سالَ | 1905– جنوري 1922 |
| شھرت جو ڪارڻ | شاعري ۽ عورتن جي حقن جو واڌارو |
| رشتيدار | حاجي احمد سعيد خان (چاچو)
احمدي بيگم (ڀيڻ) احمد الله خان حيران شيرواني (ڀاءُ) (وفات: 19 اپريل 1916) انس خان آباد (سوٽيل مائٽ) (وفات: نومبر 1918) حاجيا قدسيه بيگم (مامي) (وفات: 9 نومبر 1921) |
زي خي شين (جنم: زاهده خاتون شيرواني؛ 18 ڊسمبر 1894 – 2 فيبروري 1922؛ ڪڏهن ڪڏهن زے خے شين به لکيو ويندو هو) [1] هڪ ڀارتي شاعرہ، لکندڙ ۽ عورتن جي حقن لاءِ سرگرم ڪارڪن هئي، جيڪا اردو ٻوليءَ ۾ شاعري ڪندي هئي. هن پنهنجو ڪلام زے خے شين (Z-Kh-S) ۽ نزهت جهڙن قلمين نالن سان شايع ڪيو، ڇاڪاڻ ته سندس قدامت پسند مسلم سماج عورتن کي شاعري ڪرڻ يا عورتن جي حقن لاءِ تحريڪون هلائڻ جي اجازت نه ڏيندو هو. هوءَ شيرواني قبيلـي جي هڪ امير جاگيردار گهراڻي سان واسطو رکندي هئي. [2][3][4]سندس اردو شاعري، خاص طور تي غزل، عورتن جي جذبن جو اظهار ڪندي هئي،[5] جيڪا خاص طور تي نوجوانن ۾ تمام گهڻي مقبول هئي.[6]
سوانح عمري
[سنواريو]زاھده خاتون شيرواني 18 ڊسمبر 1894 تي ڀيڪمپور، ضلع علي ڳڙھ، اتر هند ۾ پيدا ٿي. سندس والد نواب سر محمد مظمل الله خان (1865–1938) هو، جيڪو ڀيڪمپور جو هڪ رئيس (امير شخص) هو ۽ علي ڳڙھ تحريڪ ۾ سرگرم حصو ورتو هئائين. شيرواني قبيلي جا ماڻهو، جن سان هو تعلق رکندو هو، علمي ميدان ۾ اعليٰ مرتبي وارا هئا، جيڪي جيتوڻيڪ ترقي پسند هئا، پر نظرياتي طور تي قدامت پسند به هئا.[7]
جڏهن شيرواني جي ماءُ ننڍپڻ ۾ فوت ٿي وئي، تڏهن سندس والد پنهنجي ٻارن جي تعليم ۾ گهري دلچسپي ورتي – شيرواني، سندس وڏي ڀيڻ احمدي ۽ سندس ننڍو ڀاءُ احمدالله. هن انهن لاءِ رسمي بسم الله تقريب منعقد ڪئي، جيڪا قرآن جي تعليمات جي شروعات جي علامت هئي. تڏهن شيرواني چار ورهين جي هئي. هن ۽ سندس ڀيڻ کي فارسي پڙهڻ سِکارڻ لاءِ هڪ گورنيس، فرخندہ بيگم طهراني، مقرر ڪئي وئي، جيڪا ايران مان لڏي آيل هئي ۽ پڙهڻ، لکڻ ۽ شاعري سيکارڻ ۾ ماهر هئي.[8]
شيرواني نه صرف فارسي بلڪه اردو ۾ به شاعري لکڻ سکيو ۽ ان سان گڏ علي ڳڙھ جي حدن کان ٻاهر دنيا جي زندگي بابت به ڄاڻ حاصل ڪئي. جڏهن شيرواني 10 ورهين جي هئي، تڏهن هن پنهنجي پهرين نظم ۾ شاعر ٿيڻ جي خواهش جو اظهار ڪيو.[7]
شيرواني جي والد يقيني بڻايو ته هوءَ ۽ سندس ڀائر اسلامي الهيات ۽ اردو ۾ تفسيري نثر سکن. هن مقصد لاءِ، هن محمد يعقوب اسرائيلي کي مقرر ڪيو، جيڪو علي ڳڙھ جي جمعه مسجد جي امام جي خاندان سان تعلق رکندو هو ۽ اهل حديث تحريڪ ۾ حصو ورتو هئائين.
انهيءَ عرصي دوران، سندس والد علي ڳڙھ ۾ نياڻين لاءِ هڪ اسڪول ۽ عورتن لاءِ هڪ نارمل اسڪول قائم ڪرڻ ۽ علي ڳڙھ ڪاليج کي هڪ مسلم يونيورسٽي ۾ اپگريڊ ڪرڻ جي ڪوشش ۾ به سرگرم هو.
ان وقت، شيرواني شاعري لکڻ سان گڏوگڏ ٻيا مضمون به لکندي هئي ۽ انهن کي خاتون (علي ڳڙھ)، عصمت (دهلي) ۽ شريف بيبي (لاهور) جهڙين رسالن ۾ شايع ڪرائيندي هئي.
هوءَ ينگ شيروانيز ليگ جي قيام جي ذميوار به هئي، جيڪا شيرواني قبيلي جي نوجوان ميمبرن تي مشتمل هئي. هيءَ ليگ ڀيڪمپور ۽ داتائولي جي ٻارن لاءِ اسڪولن جي واڌاري ۽ علي ڳڙھ گرلس اسڪول لاءِ هڪ بورڊنگ هائوس هلائڻ لاءِ فنڊ گڏ ڪرڻ ۾ مددگار ثابت ٿي.[9]
هوءَ ٻين هنڌن تي مسلمانن جي حالتن بابت لکندي رهي ۽ ٽرپوليٽين جنگين، بلقان جنگ (1911–13) ۽ ڪانپور مسجد سانحي (1913) تي نظم به لکيا. جڏهن علي ڳڙھ ۾ ريڊ ڪريسنٽ پڻ قائم ڪيو ويو، تڏهن به هن شاعري ذريعي پنهنجو ڪردار ادا ڪيو.[10]
شيرواني 1913 ۾ عيد کي خوشي ۾ غمزدگانِ ڪانپور (عيد جي خوشيءَ ۾ ڪانپور جي شهيدن جي ياد) نالي هڪ نظم لکيو، جيڪو هن پنهنجي قلمی نالي نزھت سان زميندار، لاهور جي اخبار ۾ شايع ڪرايو. سندس والد، جنهن اهو مضمون ڏٺو، ان جي لهجي تي ناخوش ٿيو، ڇاڪاڻ ته ان ۾ حڪومت تي تنقيد ڪئي وئي هئي ۽ مسلم سياسي سببن کي اجاگر ڪيو ويو هو.
جيتوڻيڪ هوءَ شاعريءَ جي واکاڻ ڪندو هو، پر هن ڌيءَ کي خبردار ڪيو ته هوءَ پنهنجي تحريرن ۾ احتياط کان ڪم وٺي.[11]
شيرواني جو هڪ ٻيو نظم موصل جو تيل، جيڪو عالمي معيشت ۾ تيل جي اهميت ۽ مغربي دنيا جي تيل جي ذخيري تي قبضي جي ڪوششن بابت هو، زميندار ۾ شايع ٿيو، جيڪو وري سندس والد لاءِ ڳڻتي جو سبب بڻيو.[12]
پنهنجي والد جي تنبيهن سان دل شڪسته ٿي، شيرواني ڪجهه وقت لاءِ لکڻ ڇڏي ڏنو. پر پوءِ هن بغير والد کي ٻڌائڻ جي شاعري ٻيهر شروع ڪئي.
انهيءَ دوران، 1916 ۾ سندس ڀاءُ احمدالله وفات ڪري ويو، جيڪو هن لاءِ هميشه همٿ جو ذريعو ۽ ڄاڻ جو اهم وسيلو هو. هن سانحي کيس ڏاڍو ڏک پهچايو، جنهن کان پوءِ سندس لکڻ جو انداز وڌيڪ سنجيده ٿي ويو.
1918 ۾، هن سپاس نامہءِ اردو (اردو جي واکاڻ) شايع ڪئي، جيڪو حيدرآباد جي عثمانيه يونيورسٽي جي افتتاح جي موقعي تي پڙهيو ويو. اها ان وقت هندستان جي واحد اعليٰ تعليمي اداري هئي، جتي اردو پڙهائڻ جي ذريعي طور اختيار ڪئي وئي هئي.
شيرواني اهو نظم پنهنجي تخلص سان شايع ڪيو، جنهن ڪري ماڻهن کي معلوم نه هو ته ان جو ليکڪ هڪ عورت آهي. شان الحق حقي هن نظم تي تبصرو ڪندي لکيو ته:[13]
"ان جي شاندار تشبيھن ۽ خيالن جي طاقتور عڪاسي قابل ذڪر آهي، خاص طور تي شاعر جيڪو اردو جي حالت—هڪ وساري ويل، نظرانداز ڪيل ۽ پس پرده ٻولي—۽ پنهنجي معاشري ۾ عورتن جي حيثيت جي وچ ۾ مماثلت ڏيکاري ٿو."
ان کان علاوه، هوءَ مهاتما گانڌي جي سوادشي تحريڪ ۾ به دلچسپي وٺڻ لڳي ۽ ڀارتي قومپرستي جي حمايت ۾ پنهنجي لباس کي تبديل ڪندي کادي جا ڪپڙا پائڻ شروع ڪري ڇڏيا[14].
شيرواني شادي نه ڪئي، ڇو ته جنهن سوٽيل مائٽ سان سندس شادي ٿيڻ واري هئي، اهو ننڍي عمر ۾ فوت ٿي ويو. سندس امير گهراڻي جي پسمنظر کي نظر ۾ رکندي، ڪو ٻيو مناسب رشتو به نه مليو. هوءَ خميس، 2 فيبروري 1922 تي، صرف 27 ورهين جي عمر ۾ وفات ڪري وئي.
عورتن جي رسالي تهذيب النسوان ۾ ڇپيل سندس تعزيتي تحرير ۾ لکيو ويو:
"هوءَ هڪ بلبل هئي، جيڪا هاڻي خاموش ٿي وئي، جيڪا پڃري ۾ پيدا ٿي، پنهنجي پوري زندگي انهيءَ پڃري ۾ گذاري، ۽ اتي ئي پنهنجو آخري ساهه کنيو."[15]
تعريف
[سنواريو]زاھده خاتون شيرواني تي زے خے شين نالي هڪ پي ايڇ ڊي مقالو لکيو ويو، جيڪو فاطمه حسن جي تحقيق جو موضوع رهيو.
ڪراچي ۾ ورڪنگ وومين ويلفيئر ٽرسٽ جي هڪ ليڪچر ۾، فاطمه حسن شيرواني بابت پرجوش لهجي ۾ ڳالهائيندي چيو:
"... شين (شيرواني) مختلف عورتن جي حقن جي تحريڪن ۾ حصو ورتو، جيڪي عورتن جي تعليم ۽ بااختياري کي هٿي ڏيڻ لاءِ ڪوشان هيون. ننڍي عمر ۾ ناني-دادا، ماءُ، ڀاءُ ۽ مڱيندي جي وفات جهڙا صدمہ به هن کي پنهنجي مشن جاري رکڻ کان روڪي نه سگهيا."
فاطمه حسن وڌيڪ چيو:
"هوءَ هڪ بصيرت رکندڙ شخصيت هئي، جنهن زراعت ۽ هارين، عالمي جنگ، علي ڳڙھ يونيورسٽي، ۽ خلافت تحريڪ جهڙن مختلف موضوعن تي لکيو. سندس شاعراڻو ڪتاب مسدس آئینہءِ حرم، جيڪو عورتن جي حقن بابت هو، علامه اقبال جي شڪايت وانگر طاقتور هو. اقبال به اعتراف ڪيو ته جيڪڏهن زے خے شين وڌيڪ زنده رهي ها، ته هوءَ به ايتري ئي وڏي حيثيت حاصل ڪري ها، جيتري هن کي حاصل ٿي."[16]
(زاھده خاتون شيرواني) تي نه رڳو پي ايڇ ڊي مقالو لکيو ويو، پر هوءَ ٻن ايم اي ۽ ايم فل جي تحقيقاتي مقالن جو موضوع به رهي چڪي آهي.[17]
حوالا
[سنواريو]- ↑ Parekh, Rauf. "LITERARY NOTES: Urdu writers and poets who died young". DAWN.COM. حاصل ڪيل 2021-03-04.
- ↑ Minault, Gail. "Zay Khay Sheen, Aligarh's Purdah-Nashin Poet" (PDF). Columbia University. حاصل ڪيل 9 April 2016.
- ↑ "Contribution of Zay Khay Sheen highlighted". Dawn. 19 February 2012. http://www.dawn.com/news/696701/contribution-of-zay-khay-sheen-highlighted.
- ↑ Shaista Suhrawardy Ikramullah (1 January 2006). A Critical Survey of the Development of the Urdu Novel and Short Story. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-547250-9. https://books.google.com/books?id=KRdmAAAAMAAJ.
- ↑ Minault, Gail. "Zay Khay Sheen, Aligarh's Purdah-Nashin Poet" (PDF). Columbia University. حاصل ڪيل 9 April 2016.
- ↑ "The First And Important Poetess Published In Urdu Literary Magazines Zay-Khay-Sheen Her Biographical Sketch And Research And Critical Appraisal". Pakistan Research Repository:Higher Education Commission Pakistan. حاصل ڪيل 9 April 2016.[مئل ڳنڍڻو]
- ↑ 7.0 7.1 Minault, Gail. "Zay Khay Sheen, Aligarh's Purdah-Nashin Poet" (PDF). Columbia University. حاصل ڪيل 9 April 2016.
- ↑ Minault, Gail. "Zay Khay Sheen, Aligarh's Purdah-Nashin Poet" (PDF). Columbia University. حاصل ڪيل 9 April 2016.
- ↑ Minault, Gail. "Zay Khay Sheen, Aligarh's Purdah-Nashin Poet" (PDF). Columbia University. حاصل ڪيل 9 April 2016.
- ↑ Minault, Gail. "Zay Khay Sheen, Aligarh's Purdah-Nashin Poet" (PDF). Columbia University. حاصل ڪيل 9 April 2016.
- ↑ Minault, Gail. "Zay Khay Sheen, Aligarh's Purdah-Nashin Poet" (PDF). Columbia University. حاصل ڪيل 9 April 2016.
- ↑ "Contribution of Zay Khay Sheen highlighted". Dawn. 19 February 2012. http://www.dawn.com/news/696701/contribution-of-zay-khay-sheen-highlighted.
- ↑ Minault, Gail. "Zay Khay Sheen, Aligarh's Purdah-Nashin Poet" (PDF). Columbia University. حاصل ڪيل 9 April 2016.
- ↑ Minault, Gail. "Zay Khay Sheen, Aligarh's Purdah-Nashin Poet" (PDF). Columbia University. حاصل ڪيل 9 April 2016.
- ↑ Minault, Gail. "Zay Khay Sheen, Aligarh's Purdah-Nashin Poet" (PDF). Columbia University. حاصل ڪيل 9 April 2016.
- ↑ "Contribution of Zay Khay Sheen highlighted". Dawn. 19 February 2012. http://www.dawn.com/news/696701/contribution-of-zay-khay-sheen-highlighted.
- ↑ "The First And Important Poetess Published In Urdu Literary Magazines Zay-Khay-Sheen Her Biographical Sketch And Research And Critical Appraisal". Pakistan Research Repository:Higher Education Commission Pakistan. حاصل ڪيل 9 April 2016.[مئل ڳنڍڻو]